Beyaz Saray’ın Orta Asya liderleriyle düzenlediği zirve, ABD’nin Rusya ve Çin’e karşı ticaret ve kritik mineraller üzerinden etkisini artırma çabalarını yansıtıyor.
YDH- Amerikan jeopolitik istihbarat ve analiz şirketi Stratfor’un “Worldview” platformunda yayımlanan analize göre, Beyaz Saray’ın Orta Asya liderleriyle düzenlediği son zirve, ABD’nin Rusya ve Çin ile ticaret ve kritik mineraller üzerinden rekabet çabalarını yeniden güçlendirmeye çalıştığını gösteriyor.
Analize göre, “Orta Asya’nın coğrafyası, yönetim yapısı ve Moskova ile Pekin’e olan yapısal bağımlılığı”, ABD’nin bölgedeki artan katılımının etkisini sınırlayacak.
6 Kasım’da ABD Başkanı Donald Trump, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan liderlerini Beyaz Saray’da C5+1 zirvesinde ağırladı. “Bu format, 2015 yılında Obama yönetimi tarafından, Rusya’nın Kırım’ı ilhakının ardından başlatılmıştı.”
Bu zirve, liderler düzeyinde gerçekleştirilen ikinci C5+1 toplantısı ve Beyaz Saray’da düzenlenen ilk zirve olarak kaydedildi. Stratfor’a göre, bu durum, “Rusya’nın 2022’de Ukrayna’yı işgali sonrası Washington’ın Orta Asya’ya yönelik yeniden dikkatini” yansıtıyor.
Ticaret ve yatırımda rekor anlaşmalar
C5+1 İş Forumu sonrasında, ABD Ticaret Bakanı Howard Lutnick, enerji, altyapı ve teknoloji alanlarında “ticaret ve yatırım anlaşmalarının rekor paketini” açıkladı. Bu çerçevede kabul edilen “Ortak Ekonomik İşbirliği Niyet Beyanı”, ABD ile Orta Asya arasında “daha derin ticari bağlar için bir yol haritası” olarak tanımlandı.
Analize göre, çok milyar dolarlık anlaşmalar arasında Özbekistan’ın önümüzdeki on yıl içinde ABD’ye 100 milyar dolardan fazla yatırım yapma taahhüdü, Kazakistan’ın 17 milyar dolarlık ticari anlaşmalar imzalaması ve bölgesel havayolu şirketlerinin onlarca Boeing uçağı satın alması yer aldı. Ayrıca, ABD ve Kazakistan kritik mineraller alanında işbirliği mutabakat zaptı imzaladı. Astana, Washington’a diplomatik bir jest olarak, İsrail ile zaten diplomatik ilişkileri olmasına rağmen “İbrahim Anlaşmaları’na katılacağını” açıkladı.
Başkan Trump zirveyi açarken Orta Asya için “son derece zengin bir bölge” ve “Avrasya’nın kalbinde yer alması nedeniyle inanılmaz öneme ve potansiyele sahip” ifadelerini kullandı. Beş ülke, küresel uranyum üretiminin neredeyse yarısını oluşturuyor; Kazakistan tek başına yaklaşık %40 üretim gerçekleştiriyor. Bölgede ayrıca tungsten, antimuan, nadir toprak elementleri, bakır, lityum ve altın gibi minerallerin yanı sıra Kazakistan ve Türkmenistan’da önemli petrol ve gaz rezervleri bulunuyor.
ABD özel sektörü Cove Capital LLC, Kazakistan’daki en büyük geliştirilmeyen tungsten madenlerinin %70 hissesini aldı. Analize göre bu metal “Çin için kritik bir kaynak ve silah üretiminde önemli”. Ayrıca Özbekistan, önümüzdeki on yıl içinde ABD’nin kilit sektörlerine 100 milyar dolardan fazla yatırım yapacağını açıkladı. Boeing, Kazakistan, Özbekistan ve Tacikistan’daki havayollarına toplam 40 uçağın satışı için anlaşmalar sağladı.
ABD’nin stratejik girişimi ve Orta Asya’nın dengesi
Analiz, zirvenin hem fırsat hem de zorunluluk yansıttığını belirtiyor: “ABD tedarik zincirlerini çeşitlendirmeye ve etkisini yeniden tesis etmeye çalışırken, Orta Asya hükümetleri Rusya ve Çin’e karşı denge kurma yolları arıyor.” ABD, nadir topraklar ve kritik mineraller için Çin’e olan bağımlılığı azaltmayı hedeflerken, Orta Asya ülkeleri ekonomik ve güvenlik bağlarını çeşitlendirme arayışında.
ABD’nin Güney ve Orta Asya Özel Temsilcisi Sergio Gor, zirvenin organizasyonunda kritik rol oynadı ve “Washington’daki erişiminin Orta Asya liderleri için yeni fırsatlar yarattığını” vurguladı. Analize göre, “Zirve, Ukrayna savaşının sonuçları konusunda artan belirsizlik ortamında gerçekleşti; ticaret ve ulaşım yollarının bozulması, enerji, havale ve güvenlik alanlarında Rusya’ya bağımlılığı ortaya koyuyor.”
Çin’in bölgedeki ekonomik rolü, altyapı yatırımları ve mineraller üzerindeki kontrolü, Orta Asya hükümetlerinin “yeni bir bağımlılık biçimini dengeleme çabalarını” tetikledi. ABD ile temas, bölge için yatırım çekme, ortaklık çeşitlendirme ve politik tanınma fırsatı sundu.
Stratejik ve yapısal zorluklar
Stratfor analizi, Orta Asya’nın “Rusya ve Çin’e olan derin ekonomik bağımlılığının” zirvenin etkisini sınırlayacağını belirtiyor. Kazakistan ham petrolünün %80’ini Rusya üzerinden ihraç ediyor, Özbekistan Rus gazına bağımlılığını artırıyor, Tacikistan, Kırgızistan ve Özbekistan’ın GSYH’sinin önemli bir kısmı Rusya’dan gelen havalelerden oluşuyor. Çin ise bölge ticaretinin yaklaşık dörtte birini kontrol ediyor ve kritik minerallerin %70’ini ithal ediyor.
Analiz, yüksek profilli ticari taahhütlerin “kalıcı iş ortaklıklarına dönüşmesinin zor olacağını”, lojistik, finansal ve altyapısal engellerin devam edeceğini vurguluyor. Ayrıca, bölgeye özgü coğrafi ve iklimsel sınırlamalar, su kıtlığı ve eski altyapı nedeniyle genişlemenin kısıtlanacağı belirtiliyor.
Siyasi açıdan, artan otokrasi ve demokratik kurumların zayıflığı, bölge ülkelerini ekonomik kriz veya dış şoklara karşı savunmasız hale getirebiliyor. Ukrayna’daki savaş sona erse bile, Rusya’nın Orta Asya’nın ulaşım, enerji ve güvenlik mimarisini yeniden kontrol altına alma olasılığı devam ediyor.
Bölgesel işbirliği ve alternatif koridorlar
Mart 2025’te Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan, Fergana Vadisi’ndeki sınır anlaşmazlıklarını çözerek bölgesel diplomasiyle nadir bir başarı elde etti. Analize göre, ABD’nin ilgisi ve yatırımların artması durumunda Orta Asya, “stratejik konumu ve mineral zenginliğini ekonomik çeşitliliğe dönüştürebilir.”
Bu kapsamda, batıya Güney Kafkasya üzerinden uzanan ve güneye Afganistan-Pakistan yoluyla Hint Okyanusu’na erişim sağlayan iki alternatif koridor geliştiriliyor. Analiz, bu projelerin büyük güç etkisini ortadan kaldırmayacağını, ancak Orta Asya ülkelerine Rusya ve Çin altyapısına olan bağımlılığı azaltma fırsatı sunduğunu kaydediyor.
C5+1 zirvesinin ardından kabul edilen “Ortak Ekonomik İşbirliği Niyet Beyanı”, Trans-Hazar Ticaret Rotası ve TRIPP projesi üzerinden yük, bilgi ve enerji akışını güvence altına almayı ve gümrük, havacılık ve eğitim alanlarında işbirliğini artırmayı taahhüt ediyor.
