YDH- Jon B. Alterman, Foreign Affairs'te yayımlanan "Amerika'nın uzlaşmaya değil daha basit bir politikaya ihtiyacı var: İran'la yumuşama seçeneği" başlıklı makalesinde Amerika’nın İran'da rejim değiştirme konusunda gerçekçi bir bakış açısına sahip olması gerektiğini savunuyor.
Amerikan rejiminin İran’la yumuşama seçeneğine başvurmasının tüm bölgeyi istikrarsızlaştırabilecek bir ABD-İran çatışması riskini önleyebileceğini öne süren yazarın ''A Détente Option for Iran'' başlıklı makalesini Keda Bakış çevirdi.
***
1 Nisan'da İsrail askeri uçakları Şam'da bulunan ve İran Büyükelçiliğinin uzantısı olarak hizmet veren bir binaya hava saldırısı düzenleyerek İran silahlı kuvvetlerinin yedi üst düzey mensubunun ölümüne neden oldu.
Tahran şu ana kadar bir yanıt vermekten kaçındı. Bununla birlikte, misilleme önlemlerinin şekli ve kapsamı, bir kez alındığında, Ortadoğu'daki mevcut koşullara ilişkin çok sayıda tartışmanın temelini oluşturan temel bir soruyu ele almada önemli bir rol oynayacaktır: ABD tarafından uygulanan caydırıcılık stratejisi İran'ı caydırmada etkili olabildi mi?
Washington, 1979'da İslam Cumhuriyeti'nin kurulmasından bu yana İran ile ilişkilerinde zorluklarla karşılaşmıştır. ABD ile İran arasındaki ekonomik ve askeri güç farkına rağmen ABD, İran'ın ısrarlı direnişi nedeniyle istikrarlı bir bölgesel çerçeve oluşturma çabalarında sürekli engellerle karşılaştı.
Tahran ve Washington arasında çeşitli açılardan önemli farklılıklar olmasına rağmen, ABD'nin İran'ı marjinalleştirme girişimleri son kırk yılın büyük bir kısmında başarısız oldu. Bu durum kafa karıştırıcı bir sorun teşkil etmektedir.
İki ülke arasındaki büyük farklılıklar, İran'ın eylemlerini caydırmanın sadece ABD politikasını ve kararlılığını buna göre ayarlamayı gerektireceğini düşündürebilir. Bu mantık, Trump yönetiminin 2018'den 2021'e kadarki "maksimum baskı" stratejisinin temelini oluşturdu ve Hamas'ın 7 Ekim'de İsrail'e saldırmasının ardından Washington'un Orta Doğu'daki yaklaşımına rehberlik etti. Ancak bu varsayımın yanlış olduğu kanıtlandı.
Sorun caydırıcılıktan ziyade Washington'un Tahran'la ilişkilerinde aşırı beklentiler içinde olmasından kaynaklanıyor. ABD, İran'la olan geniş bir yelpazedeki sorunları sınırlı sayıda araç kullanarak çözmeye çalışmaktadır ve bu yaklaşım uzun bir süre boyunca devam etmiştir.
Geçtiğimiz 45 yıl boyunca ABD İran'ı caydırmaya ve baskı altında tutmaya çalışmıştır. Ancak bu stratejinin etkisiz olduğu düşünülmektedir
ABD'nin önceliklerini yeniden değerlendirmesinin ve daha uyarlanabilir bir yaklaşım benimsemesinin Ortadoğu'nun karmaşıklığını tamamen çözmeyeceği doğru olsa da, şüphesiz iyileşmelere yol açacaktır.
İran'la başa çıkmak ABD'li politika yapıcılar için zorluk teşkil etmeye devam edebilir, ancak en azından daha öngörülebilir bir zorluk haline gelecektir.
Kaygan bir düşman
Geçtiğimiz 45 yıl boyunca ABD İran'ı caydırmaya ve baskı altında tutmaya çalışmıştır. Ancak bu stratejinin etkisiz olduğu düşünülmektedir.
Caydırıcılık kavramı Tahran'ın karşı karşıya olduğu mevcut zorlukların üstesinden gelmek için uygun değildir.
Caydırıcılık teorisi, 1949'da Sovyet atom bombasının ortaya çıkması ve 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla damgasını vuran Soğuk Savaş döneminde formüle edilmiştir. Bu dönemde ABD'li politika yapıcılar öncelikle küresel bir felaketi önlemeye odaklanmışlardı.
Sonuç olarak, nükleer silah tehdidi yoluyla Sovyetler Birliği'ni kurulu düzenden sapmaktan caydırmak için yoğun çaba sarf ettiler. Washington'un yaklaşımı temelde, bir nükleer savaş durumunda sonuçların her iki taraf için de o kadar ağır ve ezici olacağı varsayımına dayanıyordu ki, her iki taraf da böyle bir yıkımın yükünü taşımaya istekli olmayacaktı.
Strateji, ABD'nin çeşitli alanlardaki müthiş nükleer yeteneklerinin, sarsılmaz bir kararlılık göstererek Sovyet saldırganlığını caydıracağı inancına dayanıyordu. Önemli masraflara rağmen, mantık her iki tarafın da tam ölçekli bir çatışmanın getireceği daha büyük maliyetlere katlanmak istemeyeceği yönündeydi.
Öte yandan 'zorlama', rakibi halihazırda başlatılmış bir eylemi durdurmaya veya geri almaya ikna etme çabasını ifade eder. Rakibin devam eden bir faaliyeti durdurmasını gerektirdiğinden ve zorlayıcının açık tehditlerini yerine getirmesini talep ettiğinden, caydırıcılığa kıyasla daha büyük zorluklar ortaya çıkarır.
İran, ABD baskısının etkisini bertaraf etmek için çok yönlü, esnek ve sürekli gelişen bir araç seti oluşturarak bu zorlukların üstesinden geldi.
İstatistikler, karşı tarafın teslim olmayı reddetmesi nedeniyle zorlamanın vakaların yalnızca yaklaşık üçte birinde başarılı olduğunu göstermektedir.
Başlangıcından bu yana ne caydırıcılık ne de zorlama teorisi İran'ın yarattığı ikileme bir çözüm getirebilmiştir.
ABD, özellikle de bölgedeki şiddet yanlısı devlet dışı aktörlere verdiği destek ışığında, İran'ın devrimci söylemlerine itibar edip etmeme kararını vermekte zorlanmıştır. Sonuç olarak, birbirini izleyen ABD başkanları İran'ın güç gösterisinde bulunma çabalarını tehditkâr olarak değerlendirirken, Tahran da Washington'un tepkilerini benzer şekilde algılayarak karşılık verdi.
Bu karşılıklı güvensizlik bir silahlanma yarışına yol açtı ve her iki taraf da bölgedeki askeri kapasitelerini güçlendirdi. Bunun sonucunda gizli operasyonlar da tırmanışa geçti. Tahmin edilebileceği gibi, ABD İran'dan kaynaklanan tehditlere odaklandı, aynı şekilde İran da ABD'den kaynaklanan tehditlerle meşgul oldu.
İran, ABD baskısının etkisini bertaraf etmek için çok yönlü, esnek ve sürekli gelişen bir araç seti oluşturarak bu zorlukların üstesinden geldi.
ABD ile geleneksel bir çatışmaya girmenin anlamsızlığını kabul eden İran, paramiliter gruplarını güçlendirmeye ve bölgedeki devlet dışı oluşumları güçlendirmeye odaklandı. Buna ek olarak İran, yerel sistemleri bozabilecek ve bölgedeki muhalif güçleri destekleyebilecek önemli bir dış istihbarat ağı kurdu.
Tahran, gelişmiş füze ve insansız hava aracı programlarına önemli yatırımlar yaparken, komşu ülkelerin sistemlerine karşı siber savaşa da girişti. İran'ın nükleer çalışmaları cephaneliğindeki ek bir araç olarak işlev görmekte ve Tahran değişen koşullara göre programını ayarlamaktadır.
Bu uyarlanabilir tepkiler İran'ın doğasında var olan esnekliği göstermektedir; zira İran eylemleri ile bunların yol açtığı tepkiler arasındaki neden-sonuç ilişkisini sürekli olarak araştırmakta ve bu süreçte giderek daha yenilikçi taktikler uygulamaktadır.
Tahran özellikle eylemlerini, eski bir CIA operasyon uzmanının ifade ettiği gibi, "atfedilebilir ama inkâr edilebilir" bir şekilde gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır. Sonuç olarak, hedef aldığı devletlerin ya da Batılı müttefiklerinin anında tepki vermesini önlemek için stratejik olarak yeterli düzeyde belirsizlik yaratıyor. Dahası, İran düşmanlarının doğrudan tepkilerini caydırmak için kaynaklarının çeşitliliğinden ve yaygın dağılımından faydalanmaktadır.
İran'ın füzeleri tüm komşu ülkelere ulaşma potansiyeline sahip. Başlangıçta bu durum Tahran'ın nükleer programı konusunda kimseyi rahatsız etmedi. Hatta on yılı aşkın bir süre önce Kuveyt Dışişleri Bakanı, ülkesinin İran'ın nükleer silahı konusundaki endişelerini reddetmiş ve zaten kafalarına silah dayanmışken arkalarına top doğrultmanın anlamını sorgulamıştı.
İran'ın komşuları, Tahran'ın davranışlarını etkileme kabiliyetleri konusunda hala şüphelere sahip. Ağustos 2022'de Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri, dokuz ay sonra da Suudi Arabistan İran ile diplomatik ilişkilerini yeniden tesis etme kararı aldı.
Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri yetkilileri, İran'la iyi ilişkilere sahip olma ihtimaline inandıkları için değil, diplomatik ilişki kurmanın İran'la ilişkilerine daha fazla öngörülebilirlik getireceğine inandıkları için bu kararı aldılar.
Durdurun!
İran'ın tehditlerini caydırma görevi, Soğuk Savaş döneminde Sovyetler Birliği'ni caydırma göreviyle tam bir tezat oluşturmaktadır. O dönemde amaç Sovyetleri belirli eylemlerden kaçınmaya ikna etmekti.
Buna karşılık İranlılar hem doğrudan hem de dolaylı olarak dinamik bir dizi davranışta bulunuyorlar. Onları çeşitli yerlerde, farklı araçlar kullanarak tüm zararlı faaliyetlerini durdurmaya zorlama çabası, zorlu bir köstebek oyununa benziyor.
Washington'un bu zorluğu, kendi inançlarını İran'a empoze etme ve İran'ın düşünce tarzını anladığını varsayma eğilimi nedeniyle daha da artmaktadır. Son gelişmeler bu düşüncenin yanlışlığını ortaya koymuştur.
Amerikalı politika yapıcılar geleneksel olarak İran'ın yaptırımlara karşı olduğu varsayımıyla hareket etmişlerdir. Ancak eski Petrol Bakanı Rustem Kasımi ve eski Ulusal Güvenlik Danışmanı Ali Şemhani gibi ülke içinde nüfuz sahibi pek çok kişi, akrabalarıyla birlikte yasadışı kaçakçılık faaliyetlerine karıştıkları iddialarıyla karşı karşıya kalmıştır.
Yaptırımların devam etmesi, bu çabaların karlılığına katkıda bulunan kilit faktördür. Tahran'ın sadece 30 dakika kuzeydoğusunda yer alan Lavasan kenti, Amerikan yaptırımlarına rağmen zenginleşen İranlıların sahip olduğu gösterişli villaları ve spor arabaları gözler önüne seriyor.
İran, Suriye'de sözde danışman sıfatıyla görev yapmalarına rağmen binlerce olmasa da yüzlerce askerinin kaybına tanık oldu.
İran'ın sınırlı bir askeri çatışmadan endişe duyduğunu varsaymak yanlış olur. İran, 1980'lerde Irak'la savaş sırasında, Irak kuvvetlerini kışkırtmak ve kara mayınlarını tetiklemek için birbirini izleyen dalgalar halinde yetersiz eğitimli birlikler konuşlandırarak askeri kayıplara karşı kayıtsız kaldığını gösterdi.
Birçok İranlı yetkilinin bu yaklaşımın verimsizliğini kabul etmesine rağmen Tahran, ülkenin stratejik hedeflerinin hemen tehdit altında olmadığı durumlarda bile askeri personelinin hayatını tehlikeye atmaya hazır olduğunu göstermeye devam ediyor.
En son örneklerde İran, Suriye'de sözde danışman sıfatıyla görev yapmalarına rağmen binlerce olmasa da yüzlerce askerinin kaybına tanık oldu. Amerika Birleşik Devletleri de bu meseleye karışmış durumda. İran'ın Washington tarafından sakıncalı görülen karmaşık ve çeşitli faaliyetleri, İran üzerindeki baskıları hafifletmek için ABD'de siyasi bir uzlaşı sağlamayı zorlaştırıyor.
ABD'nin İran'a karşı daha saldırgan bir tutum benimsemesiyle birlikte Tahran, Amerikan düşmanlığının değişmediği ya da tırmanarak kaçınılmaz bir çatışmaya yol açtığı konusunda daha fazla ikna olmaya başladı.
Sonuç olarak İran yönetimi, Washington'u doğrudan çatışmanın maliyetinin çok yüksek olduğunu düşünmekten vazgeçirmek amacıyla İranlı bir akademisyenin "İran'ın caydırıcılık araçları" olarak adlandırdığı araçları güçlendirmeyi tercih etti.
Bunu yapmanın iki temel aracı İran'ın füze programı ve Irak, Lübnan, Yemen ve Filistin topraklarını kapsayan ve direniş ekseni olarak adlandırılan müttefik milisler ağıdır. Tahran'ın cephaneliğinin karmaşıklığı ve faydası Eylül 2019'da Suudi petrol tesislerine düzenlenen bir dizi saldırıyla kanıtlandı.
Bu arada Hamas'ın 7 Ekim'deki saldırılarının ardından, Husilerin Kızıldeniz gemilerine yönelik saldırıları küresel ticareti daraltırken, Hizbullah İsrail'in kuzey sınırını tehdit ederken ve Irak ve Suriye'deki vekil gruplar İslam Devleti'nin (veya IŞİD'in) geri dönüşünü önlemek için konuşlandırılan ABD birliklerine saldırırken, vekillerinin erişimi belirgin hale geldi.
ABD'nin İran'a doğrudan askeri saldırıdan kaçınma kararına rağmen, Senatörler Tom Cotton ve Lindsay Graham gibi bazı Kongre üyeleri, İran topraklarında askeri harekat içermeyen her türlü yaklaşımın başarısız olmaya mahkum olduğuna inanıyor.
Graham şöyle demiştir: "İran hükümetinin anladığı tek dil güç kullanmaktır. Altyapıları ve personelleri açısından sonuçlarla yüzleşene kadar Amerikan birliklerine yönelik saldırılar devam edecektir." Çözümün İran'a karşı derhal askeri harekata girişmekte yattığını öne sürmüştür.
Bu agresif yaklaşım şüphesiz gerilimi tırmandıracak ve potansiyel olarak geniş çaplı bir bölgesel çatışmaya yol açacaktır; İran misilleme yapmak için tüm askeri yeteneklerini kullanarak ABD müttefiklerine ve bölgede konuşlanmış çok sayıda Amerikan askerine ciddi bir tehdit oluşturacaktır.
Ayrıca böyle bir hareket tarzı, Washington'un odağının Asya-Pasifik'e kaydığı bir bölge olan Ortadoğu'da ABD'nin uzun süreli bir askeri harekata daha girişmesini gerektirebilir. Önceki yönetimler bu sınırı aşmama konusunda temkinli davrandılar.
Trump yönetiminin Ocak 2020'de İran'ın Kudüs Gücü'nün başındaki Kasım Süleymani'yi hedef alarak öldürmesi bile İran'ın içinde değil Irak topraklarında gerçekleştirildi. Bu karar lojistik veya istihbari mülahazalardan etkilenmiş olsa da, ABD hükümetinin doğrudan İran topraklarında operasyon yürütme konusundaki tereddütlerini de yansıtıyor.
Washington'un yaklaşımı, İran'ın gerilimi tırmandırmasını etkili bir şekilde engelleyerek önemli bir zafer elde etti. İran yanlısı gruplarla bağlantılı bir insansız hava aracının 28 Ocak'ta Ürdün'ün kuzeyinde üç Amerikan askerinin hayatına mal olduğu olayın ardından İran'ın vekilleri ABD tesislerini hedef alma girişimlerini durdurdu.
Bu saldırıya karşılık olarak Amerikan askeri uçakları Irak ve Suriye'de İran destekli milislerin yerleşkelerine saldırılar düzenleyerek yaklaşık 45 kişinin ölümüne neden oldu. Washington'un çeşitli hedefleri kararlı bir şekilde ortadan kaldırma kapasitesini ve hazırlığını göstermesi, İranlıları Amerikan karakollarına yönelik saldırılarını en azından geçici olarak durdurmaya ikna etmede önemli bir rol oynadı. Bununla birlikte ABD, İran'ı asimetrik taktiklerini azaltmaya zorlamayı başaramadı.
İran, ABD hegemonyasına karşı koymak için Çin ve Rusya ile ilişkilerini güçlendirdi, çünkü her iki ülkenin de bunu yapmak için kendi motivasyonları var.
Söz konusu başarısızlık ABD ile İran arasındaki farklılıklara bağlanabilir. ABD, dünya çapında çıkarları ve varlıkları olan zengin bir küresel güç merkezi olarak, küresel düzeni korumaya derinden yatırım yapmaktadır.
Bu stratejik konum doğal olarak Washington'u baskın bir küresel role yerleştirmektedir. Öte yandan, İran hükümeti kıtlığa ve az gelişmişliğe alışmıştır ve korumaya kararlı olduğu nispeten az sayıda denizaşırı çıkara sahiptir.
Öncelikli hedefi küresel düzenin altını oymak olan İran'ın bu stratejisi, ABD'nin bu düzeni korumaya olan bağlılığının uluslararası hukuk sınırları içinde muhafazakâr eylemlerle sonuçlanacağı inancından kaynaklanıyor.
Buna ek olarak İran, küresel düzene karşı muhalefetinin çeşitli hükümetlerden ve bu düzene karşı çıkan milyonlarca bireyden destek alacağını öngörmektedir.
Sonuç olarak, Ağustos 2021'de göreve geldiğinden beri İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, ABD ile uzlaşmaktan vazgeçmeyi ve bunun yerine mevcut küresel statükoya meydan okumaya odaklanmayı tercih etti.
İran, ABD hegemonyasına karşı koymak için Çin ve Rusya ile ilişkilerini güçlendirdi, çünkü her iki ülkenin de bunu yapmak için kendi motivasyonları var.
Tahran, ABD'nin kendisini izole etme girişimlerini bertaraf etmeyi başardı ve liderliği Amerikan yaptırımları karşısında daha güçlü ve daha dirençli hale geldi. Zaman İran'ın lehine işliyor gibi görünüyor.
Washington, İran meselesini üç yönlü bir strateji benimseyerek etkili bir şekilde ele alabilir. İlk olarak, ABD İran'la olan hedeflerini titiz bir şekilde önceliklendirmelidir.
İran'ın herhangi bir suiistimaline müsamaha göstermemesi gerekirken, Tahran'ın Washington için neyin en önemli olduğunu anlaması çok önemlidir.
Kapsamlı bir listeye sahip olmak İran'a seçme şansı verecektir, bu nedenle seçimleri yapan tarafın ABD olması elzemdir. ABD personeline yönelik saldırılar ve nükleer silah arayışları kesinlikle yasaklanmalıdır. Ancak ABD, İran'ın kaçakçılık ve komşu ülkelere yönelik saldırganlık gibi uluslararası sahnedeki sayısız yasadışı faaliyetine karşı koymaya odaklanmamalıdır.
Bunun yerine Washington, bölgedeki dost devletlerin İran'a karşılık verme kabiliyetlerini geliştirmelerine yardımcı olmaya odaklanmalıdır. Ayrıca, ABD'nin İran'ın eylemlerine karşılık verirken daha az öngörülebilir bir tutum benimsemesi çok önemlidir.
Tahran sürekli test ederek Washington'un sınırlarının nerede olduğunu net bir şekilde anlamış ve bu sınıra kadar zorlamasına izin vermiştir. Buna karşı koymak için ABD daha uyumlu bir yaklaşım benimsemeli ve küçük faaliyetlerin bile beklenmedik sonuçlara yol açabileceğini göstermelidir.
Bu İranlıların deney yapma cesaretini kıracak ve onları daha dikkatli davranmaya teşvik edecektir. Bunu başarmak için ABD, İran hükümet varlıklarını, özellikle de askeri ve istihbarat hedeflerini tehdit etmek için ek yöntemler keşfetmelidir.
Amerika, İran'ın durumunu değerlendirirken temkinli olmalı ve İran hükümetinde bir değişim meydana getirme konusundaki etkisini abartmamalıdır.
Bu kapsamda sınırlı askeri operasyonlar ve siber saldırılar uygulanabilir seçenekler olarak değerlendirilebilir. ABD, Washington ile daha iyi ilişkiler kurma şansına sahip olmanın İran'ın harekete geçme olasılığını azalttığını anlamalıdır.
İran, ABD'nin düşmanlığını azaltmanın bir yolu olmadığını hissettiğinde, yanlış davranma eğiliminde olur. Öte yandan, ne olursa olsun cezanın geleceğini biliyorlarsa, daha düşmanca davranarak kaybedecekleri bir şey yok. Ancak Tahran Washington'dan bir uzlaşma ihtimali görürse, gerilimi azaltmaya motive olacaktır.
Amaç tam bir uzlaşmadan ziyade yumuşama yönünde olmalıdır. Tahran'ın Washington'la yaşadığı çatışmayı varoluşsal olarak algılaması, caydırıcılık mekanizmalarına olan bağlılığını güçlendirecektir.
Öte yandan Amerika, İran'ın durumunu değerlendirirken temkinli olmalı ve İran hükümetinde bir değişim meydana getirme konusundaki etkisini abartmamalıdır.
İran hükümeti kendi kendine çökebilir; ancak ABD çıkarlarıyla daha uyumlu yeni bir hükümetin ortaya çıkıp çıkmayacağı belirsizdir. Bu senaryo potansiyel olarak ABD çıkarları lehine işleyebilir. Ancak, İran'da rejim değişikliği peşinde koşmak ABD hükümetinin çıkarına değildir.
İran Başbakanı Muhammed Musaddık'a karşı ABD ve İngiliz destekli 1953 darbesi İran'da hala ulusal bir utanç kaynağı olarak görülüyor. Popüler olmayan bir rejimi devirmenin bile ABD'nin birçok kişinin gözündeki konumunu iyileştirmesi pek olası değil. İran, büyük güçlere kıyasla daha zayıf bir konumda olmasına rağmen bazı avantajlara sahiptir.
Sınırlı sayıda düşmana ve tehlikede olan çok şeye sahip olması nedeniyle İran, güçlü rakiplerinden daha fazla motive olma eğilimindedir. Bununla birlikte, göreceli zayıflığı nedeniyle İran nadiren zafer kazanmaktadır.
Küresel çıkarları ve sayısız önceliği olan ABD'nin de genel bir galibiyet elde etmesi pek olası değildir. Bu nedenle, en önemli konularda bir dizi küçük zafer elde etmeye odaklanmak daha akıllıca olacaktır.
İran'ın eylemleri üzerindeki kısıtlamaları arttırmak ve Ortadoğu'da daha fazla öngörülebilirlik sağlamak önemli bir gelişme olacaktır.
İran mevcut oyunu oynamakta ustalaştı ve bunun avantajlarını anlıyor. ABD, İran'ın lehine olan tüm koşulları ortadan kaldıramasa da, oyun alanını düzleştirmek, ortaklarının ve müttefiklerinin güvenliğini arttırmak ve ABD ile İran arasında tüm Orta Doğu'yu daha da istikrarsızlaştıracak bir çatışma olasılığını azaltmak için çaba gösterebilir.
JON B. ALTERMAN, Stratejik ve Uluslararası Çalışmalar Merkezi'nde Kıdemli Başkan Yardımcısı ve Orta Doğu Programı Direktörüdür.