Fırat’ın doğusu ile İdlib’deki fiili durumların Suriye’nin toprak bütünlüğü üzerinde yarattığı kırılganlık, Türkiye için görünür kazanımlar sunsa da belirsiz tehditler de içeriyor.
Suriye’nin toprak bütünlüğünü “ülkemizin beka meselesi”[1] olarak tanımlayan Ankara’nın ‘Adana mutabakatına’ dair yaptığı son tefsir, belirsiz tehditleri göz ardı edip görünür kazanımların cazibesine kapıldığını gösteriyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’a göre Adana mutabakatı “Türkiye'nin herhangi bir olumsuz gelişmede o topraklara girmesinin önünü açıyor.”[2]
Bu mutabakat, gerçekten Türkiye’ye Suriye’nin kentlerini ele geçirme ve İç İşleri Bakanı Süleyman Soylu’nun ifadesiyle oralara“kaymakam, savcı ve emniyet müdürü atama[3] hakkı veriyor mu? sorusu en başından anlamsız.
Çünkü Adana mutabakatını, gündeme getiren taraf, Şam’ın Suriye üzerindeki egemenliğini tanımayan Ankara değil, Suriye topraklarına Şam’ı egemen kılmaya çalışan Moskova oldu.
Dolayısıyla Rusya Başkanı Putin, bunu Amerika’nın çekileceği yerlere Türkiye’nin girmesine değil; Ankara’nın Şam’la ilişki başlatmasına hukuksal zemin oluşturduğu için söz konusu etti.
“Nitekim Sayın Putin de bunu özellikle gündeme getirdi; Adana Mutabakatı önemli bir konu. Türkiye bunu işlemeli. Bunun Türkiye’nin bölgedeki ağırlığını hissettirebileceği önemli bir anlaşma olduğu kanaatindeyim. “Türkiye’yi buraya kim davet etti?” diyenlere karşı, o mutabakatı masaya getirmemiz lazım.”[4]
Erdoğan’ın Adana mutabakatıyla ilgili bu açıklaması iki konuyu açıklığa kavuşturuyor:
1- Putin’le yaptığı görüşme öncesinde Erdoğan’ın zihninde Adana mutabakatı diye bir şey yoktu.
2- Ankara, Adana mutabakatını Suriye’ye yeni askeri müdahaleler yapmak için fırsata dönüştürmek istiyordu.
Öte yandan Ankara’yla Şam arasında diyalog zemini yaratmaya çalışan Putin’i reddetmeden bu zemini sabote etmenin en iyi yolu, Adana mutabakatını hem Şam hem de Rusya açısından en kabul edilemez şekilde yorumlamaktı.
Ayrıca Adana mutabakatına dair bu ‘kabul edilemez yorum’, mevcut Suriye politikasıyla Ankara’ya şu kazanımları vaat edebilirdi:
- Rusya’nın onayı ile daha önce ele geçirilen ‘Fırat Kalkanı’ ve ‘Zeytin Dalı’ bölgeleri, hukuksal bir statü kazanır.
- Gelecekte İdlib, Menbic ve Fırat’ın doğusuna yapılacak muhtemel askeri harekat için yasal gerekçe oluşturur.
- Şam’ın göstereceği tepkiden dolayı, Ankara-Şam diyalogu, Putin’e ret cevabı verilmeden sabote edilmiş olur. Hatta bundan dolayı Şam suçlanır.
Ankara’nın Adana mutabakatı yorumu ve Suriye hedefleri ile ilgili bu sonuçları Erdoğan’ın şu açıklamalarından çıkarıyoruz:
"Güvenli bölge ve tampon bölge tesisi sözünün birkaç ay içinde yerine gelmesini bekliyoruz.
Bu güvenli veya tampon bölgeyi kesinlikle, aksi takdirde biz oluşturacağız. Müttefiklerimizden tek beklentimiz Türkiye'nin bu çabasına lojistik destek vermesidir. Suriye halkını, güya teröristlerden ve rejimin zulmünden korumak üzere kurulan adı var kendi yok uluslararası koalisyonun böyle bir bölgeyi oluşturması da güvenliğini sağlaması da mümkün değildir.
Yıllardır bize karşı teröristlerin safında olanlara böyle bir fırsatı vermeyeceğiz. Bölge halkının, can ve mal emniyetine, haklarına, kültürüne, değerlerine saygı duyulmayan hiç kimseyle böyle bir yola girilemez."
“…Bizi birilerinin davet etmesine gerek yok. Biz 1998'de Adana Mutabakatı'yla zaten bunu imza altına aldık. Bu imza, Türkiye'nin herhangi bir olumsuz gelişmede o topraklara girmesinin önünü açıyor ve bölücü terör örgütü mensuplarının da bize teslimini gerektiriyor.”[5]
Ankara, Adana mutabakatına ilişkin böyle bir yorum yapma ve Suriye’de tek taraflı olarak güvenli bölge oluşturma cesaretini nerden alıyor?
Bu sorunun cevabı aslında yazının ilk cümlesinde verilmişti: Fırat’ın doğusu ile İdlib’deki fiili durumların Suriye’nin toprak bütünlüğü üzerinde yarattığı kırılganlık, Türkiye için görünür kazanımlar sunuyor.
İdlib ve Fırat’ın doğusu, Suriye’nin yeniden toprak bütünlüğüne kavuşmuş normal bir ülke haline gelmesini engelleyen iki bölge.
Tarafları, pozisyonları ve talepleri dikkate alındığında bu bölgelerden İdlib’i ‘mağluplar cephesi’, Fırat’ın doğusunu ise ‘pazarlık cephesi’ olarak adlandırmak mümkün.
Mağluplar cephesi: Kendilerini “peçete gibi kullanılıp atılmış”[6] hissedenler, “teröristler” ve Türkiye, İdlib’deki tarafları oluşturuyor. Her üç taraf da şu an savunma pozisyonunda ve tek talepleri İdlib’deki mevcut durumu yaşatabilmek.
Suriye hükümetinin alternatifi olarak desteklenenler çöpe atıldığı, Suriye ordusunun alternatifi olarak desteklenenler “terörist” ilan edildiği için İdlib, artık sadece mağluplar cephesi.
Sınırı bulunmasından kaynaklanan mecburiyetle İdlib ilgisini sürdüren Türkiye ise artık 2011’deki gibi devrime rol model veya lider olmak ile övünemiyor; komada olan ‘devrimin’ cenazesinin en sağlıklı şartlarda defnedilmesine öncelik veriyor.
Pazarlık cephesi: Suriye savaşının ‘tarafsızı’ olan PYD ile mağlubu Amerika da bu cephenin taraflarını oluşturuyor.
Bu cephenin tarafları Suriye topraklarındaki varlıklarını, Şam’dan siyasi taviz elde etmek için pazarlık kozu olarak kullanıyor. İdlib’dekiler gibi abluka pozisyonunda değiller; ama Şam’a istediklerini yaptırabilecek seçeneklerden de mahrumlar.
Savaşın başlarında Şam’dan yana olmadığı gibi Amerika ve müttefiklerinin devrim projesine de katılmayan PYD, ‘tarafsızlığın’ hem külfetlerine katlandı hem nimetlerinden yararlandı.
Savaşın başlarında Türkiye’nin devrim projesine katılma teklifini[7] reddeden PYD, tarafsızlığının getirdiği külfetleri azaltmak ve nimetlerini ise arttırmak için 10 Ekim 2015’te[8] tarafsızlığını Amerika lehine bozdu.
2015’e kadar tarafsızlığın külfetleri de nimetleri de mütevaziydi; ancak Rusya’nın müdahalesi ile savaşın seyrinde değişen denge, PYD için bağımsızlığa kadar giden büyük fırsatlar da varoluşsal tehditler de yaratabilirdi.
Devrim projesinin ‘vekil unsurları’ İdlib’e hapsedildiği için artık sahada ‘asıl unsurlar’ kalmıştı. Suriye, Rusya, İran ile Amerika ve Türkiye’den oluşan asıl unsurların barışı, ‘ihya edici’, savaşı ise ‘imha edici’ olacaktı.
Şam, PYD’yi hiçbir zaman terörist olarak görmedi, savaşın başlarında tarafsızlığından dolayı hatta destekledi; her zaman da Suriye’nin üniter yapısı çerçevesinde tüm taleplerini müzakere etmeye açık olduğunu söyledi.[9]
Rusya, ise henüz Amerika sahada yokken PYD ile temastaydı ve Şam’ı federalizm seçeneğine[10] ve PYD ile uzlaşmaya teşvik etti.
Dolayısıyla Türkiye dışındaki ‘asılların’ tamamı PYD’ye tehdit değil sadece fırsat sunuyordu. PYD için tek ölümcül tehdit ise Türkiye’den geliyordu.
PYD, kendisine üniter yapı içerisinde fırsat öneren Şam’ı ve federalizm çerçevesinde fırsat öneren Moskova’yı değil, Washington’u müttefik edindi.
PYD’nin bu tercihinde Ankara’nın ölümcül tehdidinden korunma güvencesinin mi yoksa Şam’ın veya Moskova’nın fırsat önerisinden daha büyük olan Washington’un bağımsızlık vaadinin mi etkili olduğunu bilemiyoruz.
Ancak PYD, Amerika’yı yanında gördüğünde Şam’dan federalizm istiyor, Türkiye’yi karşısında gördüğünde ise Suriye’nin üniter sınırlarına[11] sığınıp Şam’dan destek talep ediyor. Böylece Şam karşısında fırsatlarını arttırmaya, Türkiye karşısında ise tehditlerini azaltmaya çalışıyor.
Her halükarda PYD, hem 2011 öncesi ile kıyaslanmayacak büyük fırsatlar konusunda hem de Türkiye’nin varoluşsal tehditlerine karşı korunma konusunda çok sayıda seçeneğe sahip.
Amerika, ortağına fayda düşmanına zarar vermekten aciz
Buna karşı savaşın mağlubu olan Amerika, değil Suriye’de düzen kurucu olabilmek, Şam’a bir şey yaptırabilecek seçeneğe bile sahip değil.
Amerika’nın Suriye’deki yasadışı varlığından başka Şam’a karşı pazarlık kozu olarak kullanabileceği bir kozu zaten yoktu. O kozu da zaten -İsrail için bile değil- Netanyahu’nun siyasi ikbali için kullandı ve İran’ın çekilmesi karşılığında Suriye’den çekilme şartına dönüştürdü. Bunu bile başaramayınca da karşılıksız çekilme kararı aldı.
Dolayısıyla Suriye’de başından beri düzen kurucu değil sadece sabotajcı rolü oynayabilen Amerika’nın çekilme kararıyla bu rolü de zayıflamış oldu.
Suriye savaşında Amerika ile aynı kategoride yer almasına rağmen, Türkiye’nin Suriye’de Amerika ile kıyaslanmayacak avantajlar elde ettiği açık.
Bunu kanıtlayan nesnel gerçekler şunlar: Düne kadar Amerika dış etkiler sebebiyle Suriye’den çekilmeyi geciktirirken; Türkiye dış etkiler sebebiyle Suriye’ye daha fazla giremiyordu.
Bugün ise Amerika Suriye’den çekilirken, Türkiye daha fazla girmek için gerekçe yaratmaya çalışıyor.
Türkiye’ye bu avantajı kazandıran şey, İdlib ile Fırat’ın doğusu arasında oluşan ‘fasit denge’.
Suriye’nin toprak bütünlüğünü kırılgan halde tutan ve Fırat’ın doğusunun varlığını İdlib’e, İdlib’in varlığını da Fırat’ın doğusuna bağlı kılan bu denge şu ayaklar üstünde duruyor:
- Suriye savaşının temel unsuru olan ve bugün büyük çoğunluğu terörist olarak nitelenen grupların elindeki İdlib, Amerika ve müttefiklerinin tehditleri yüzünden Suriye devleti tarafından kontrol altına alınamıyor.
- İdlib’in kontrol altına alınamaması, Amerika’nın yasadışı varlığını ve Fırat’ın doğusu sınır olmak üzere Suriye’yi ikiye bölen yasadışı eylemini dokunulmaz kılıyor.
- Amerika’nın yasadışı varlığını sürdürmesi ve Fırat’ın doğusunun Suriye’nin toprak bütünlüğüne katılmasına izin vermemesi, İdlib’in devlet kontrolü altına alınmasını önlüyor. Dolayısıyla bu denge bir fasit daire ile taraflarının birbirini yaşatmasını sağlıyor.
- Rusya, bu fasit daireyi kırmak için Türkiye’ye Amerika’nın Fırat’ın doğusunda yaptığı işin aynısını Fırat Kalkanı ve Zeytin Dalı ile yaptırıyor. Soçianlaşmasıyla Türkiye’nin İdlib konusunda gönlünü ediyor. Böylece hem Amerika-Türkiye ilişkilerini bozmaya hem de PYD’yi Amerika’dan uzaklaştırıp Şam’a yaklaştırmaya çalışıyor.
- Türkiye, Rusya’dan aldığı Suriye vizesi sayesinde Amerika-PYD ilişkileri üzerinde baskı oluşturuyor hem de Suriye topraklarındaki hakimiyet alanını genişletiyor.
Bütün bunların sonucu olarak Suriye’nin egemen bir devlet tanınmaması, toprak bütünlüğünü sağlamasına izin verilmemesi, silahlı grupların ve terörizmin varlığını garanti ediyor; ama bu fasit denge en çok da zahiren bunlardan şikayet edenlerin işine yarıyor.
Amerika’nın çekilme kararı, Fırat’ın doğusu ile İdlib arasındaki ‘fasit dengede’ çatlak oluşturdu. Amerikan güçlerinin çekilmesi gerçekleşmesi halinde ise artık bir çatlaktan değil, bir kırılmadan söz ediyor olacağız.
Erdoğan’ın açıklamalarından, Amerika’nın çekilmesinin Ankara’nın ‘fasit dengedeki’ avantajlı pozisyonunu etkilemeyeceğini düşündüğü anlaşılıyor.
Nitekim ‘güvenli bölge’ adı altında Fırat Kalkanı ve Zeytin Dalı bölgelerine bir de Menbic’i ve Doğu Fırat’ı eklemekten, Erdoğan’ın ifadesiyle “TOKİ olarak bu işin içine girmekten” “500’er metrelik bahçesi olan, içinde iki kat zemin artı bir gibi konutlar”yapmaktan ve Suriye’de “yeni bir hayat başlatmaktan.”[12] söz ediyor.
Putin, Erdoğan’ın bu şeklide tefsir edeceğini tahmin etseydi, Adana mutabakatını gündeme getirir miydi bilemiyoruz.
Zira Adana mutabakatının ruhu[13] ve Moskova’nın Suriye’nin egemenliği ve toprak bütünlüğü konusundaki sürekli vurgusu dikkate alınarak Putin’in bunu gündeme getirme amacı, şöyle özetlenebilir:
- Fırat’ın doğusu “güvenli bölge” adı altında Amerika ile Türkiye arasında pazarlık konusu yapılabilecek bir gayrimenkul değildir.
- Tüm Suriye topraklarının olduğu gibi Fırat’ın doğusunun da sahibi ‘Suriye Arap Cumhuriyeti’ devletidir.
- Suriye’nin toprak bütünlüğünün sağlanması da Türkiye’nin güvenlik kaygılarının giderilmesi de her iki tarafın dostu olan Rusya açısından önemlidir.
- Ancak Moskova ve Şam, Türkiye gibi PYD’yi bir terör örgütü olarak görmüyor. Dolayısıyla da Rusya, “Şam’ın Kürtlerle diyalog içerisinde olmasını teşvik ediyor.” “Bunu, hem Suriye toplumunda birlik sağlayacak hem de komşu ülkelerin hayrına olacak”[14] bir politika olarak benimsiyor.
- Türkiye’nin Suriye’nin kuzeyinden kaynaklanan güvenlik kaygıları, Kürtlerle olan sorununu diyalogla çözen Suriye devletinin tüm toprakları üzerinde egemenliğini yeniden kurmasıyla giderilebilir.
- Ankara’nın güvenlik kaygısını giderecek, Suriye’nin de toprak bütünlüğüi htiyacını karşılayacak olan hukuksal zemin ise Adana mutabakatıdır.
Dolayısıyla Türkiye’nin Suriye’nin kuzeyi ve Fırat’ın doğusu ile ilgili olarak Amerikalılarla ‘güvenli bölge’ pazarlığı yapmaya değil; Şam’la siyasi ilişki kurmaya ve zaten var olan hukuksal mekanizmayı işletmeye ihtiyacı vardır.
Putin’in Adana mutabakatı önerisi, tüm tarafları bu kırılmadan en az zararla çıkarmaya yönelikti. Çünkü fasit dengenin Fırat’ın doğusundaki ayağı kırıldığında, hiçbir yer mevcut haliyle kalmayacak.
Kırılma sonrası süreç, Suriye’deki tek düzen kurucu aktör olan Rusya’nın ajandasına göre belirlendiğinde yaşanması muhtemel gelişmeler şunlar:
- Şam, yerel idareler yasasını PYD’nin talepleri doğrultusunda günceller ve taraflar üniter sınırlar içerisinde anlaşmaya varır.
- YPG/SDG Suriye ordusuna katılır.
- Fırat’ın doğusu Suriye’nin toprak bütünlüğüne dahil olduğu için Soçi anlaşmasını sürdürmenin ve İdlib’deki mevcut durumu sürdürmek için sebep kalmaz.
- Fırat Kalkanı ve Zeytin Dalı bölgeleri terörle mücadeleye yaptığı katkı ve Türkiye’ye teşekkür töreninin ardından -Ankara Şam’ı tanımadığı için-Suriye’deki Rus komutanlara devredilir.
Amerika’nın çekilmesi sonrasında süreci Ankara, Adana mutabakatına dair yaptığı tefsir doğrultusunda belirlerse de muhtemelen şu gelişmeler yaşanır:
- Amerikalılar, “bizim PYD ile Suriye’de yaptığımız işi Türkiye ÖSO ile yapıyor” diye düşünür. Suriye’nin toprak bütünlüğünü sağlayamaması ve müdahalelere açık tutulması için Türkiye’nin kuracağı güvenli bölgeyi destekler.
- Suriye, Rusya ve İran da Afrin’den Irak sınırına kadar Suriye’nin kuzeyinde Türkiye’nin güvenli bölge kurmasına seyirci kalır.
- Türkiye, ÖSO adını taşıyan silahlı gruplarla birlikte hem SDG/YPG’yi hem de IŞİD’i yok eder.
- İdlib’deki mevcut durum kalıcı hale getirilir.
- Ankara, Şam’ı tanımadığı için IŞİD ile SDG/YPG’nin yok edildiği bölgeler, operasyona katılan ÖSO unsurlarına bırakılır. Bu bölgeler İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’nun atadığı kaymakamlar tarafından yönetilir.
Yani eğer birinci ihtimal gerçekleşirse, Putin’in yorumladığı şekliyle; ikinci ihtimal gerçekleşirse Erdoğan’ın yorumluyla Adana mutabakatı Türkiye’nin “berat belgesi” olur.
[1]Milliyet. 12 Aralık 2018, Cumhurbaşkanı Erdoğan'dan Fırat'ın Doğusuna Operasyon Açıklaması http://www.milliyet.com.tr/cumhurbaskani-erdogan-dan-firat-in-dogusuna-ankara-yerelhaber-3210529/
[2]Sputnik. 25 Ocak 2019. Erdoğan: Adana mutabakatı bize Suriye'ye girmenin önünü açıyor https://tr.sputniknews.com/turkiye/201901251037292538-erdogan-erzurum-aday-tanitim-toplantisi/
[3]Hürriyet. 27 Ocak 2018. Bakan Soylu: Azez'de, Cerablus'ta, Marel'de kaymakamımız var http://www.hurriyet.com.tr/bakan-soylu-azezde-cerablusta-marelde-kay-40723821
[4]Habertürk. 25 Ocak 2019. Cumhurbaşkanı Erdoğan: Adana Mutabakatı Türkiye'nin ağırlığını hissettirecek https://www.haberturk.com/son-dakika-cumhurbaskani-erdogan-dan-adana-mutabakati-aciklamasi-2301859
[5]AA, 25 Ocak, Cumhurbaşkanı Erdoğan: Güvenli bölge sözü yerine gelmezse biz oluşturacağız https://www.aa.com.tr/tr/gunun-basliklari/cumhurbaskani-erdogan-guvenli-bolge-sozu-yerine-gelmezse-biz-olusturacagiz/1374643
[6]YDH. 13 Ocak 2019. Suriyeli muhalifler: Bizi peçete gibi kullanıp attılar http://www.ydh.com.tr/HD15828_suriyeli-muhalifler--bizi-pecete-gibi-kullanip-attilar.html
[7]Radikal, 29 Eylül 2015. Davutoğlu'ndan Rojava açıklaması! http://www.radikal.com.tr/politika/davutoglundan-rojava-aciklamasi-1441979/
[8]Milliyet. 2 Aralık 2017. SDG'nin kaçan sözcüsü Talal Silo her şeyi anlattı! http://www.milliyet.com.tr/sdg-nin-kacan-sozcusu-talal-silo-gundem-2565463/
[9]YDH. 17 Aralık 2018. Şam: Fırat’ın doğusunun vatana dönmekten başka alternatifi yok http://www.ydh.com.tr/HD15792_sam--firatin-dogusunun-vatana-donmekten-baska-alternatifi-yok.html
[10]CNN Türk, 1 Mart 2016. Rusya'dan "Suriye'de federal bir model olabilir" açıklaması https://www.cnnturk.com/dunya/rusyadan-suriyede-federal-bir-model-olabilir-aciklamasi
[11]YDH. 7 Ocak 2019. YPG: Şam’la anlaşmak tek yol http://www.ydh.com.tr/HD15820_ypg--samla-anlasmak-tek-yol.html
[12]Hürriyet. 15 Ocak 2019. Cumhurbaşkanı Erdoğan'dan kritik 'güvenli bölge' açıklaması http://www.hurriyet.com.tr/gundem/son-dakika-erdogan-guvenli-bolge-konusuna-olumlu-bakiyorum-41083687
[13]Gözde Ocak, Sputnik, 25 Ocak 2019. Adana Mutabakatı yeniden gündemde: Ankara’nın Şam yönetimine elini uzatmasının zamanı geldi https://tr.sputniknews.com/columnists/201901251037299348-adana-mutabakati-turkiye-suriye-rusya-erdogan-putin-sam/
[14]TRT Haber, 23 Ocak 2019. Rusya Devlet Başkanı Putin: Suriye'de kalıcı çözüm üzerinde çalışıyoruz https://www.trthaber.com/haber/dunya/rusya-devlet-baskani-putin-suriye-meselesinin-kalici-cozumu-uzerinde-calisiyoruz-402333.html