Gazze'deki savaşı sona erdirmek, İsrail-Lübnan sınırındaki anlaşmazlıkları müzakere etmek ve İsrailliler ile Filistinliler arasında siyasi bir süreç başlatmak, bölgesel bir savaşın yayılmasını önlemek için hayati önem taşımaktadır.
YDH- İsrail'in Şam konsolosluğuna düzenlediği saldırıya karşı İran'ın füze saldırısının statükoyu bozması, şiddetin daha fazla tırmanacağı yönünde endişeleri arttırırken, diyaloga öncelik vermek, sınır anlaşmazlıklarını çözmek ve Filistinlilerin kendi kaderlerini tayin edebileceği bir siyasi süreç oluşturmak elzem oluyor. Maha Yahya'nın, Foreign Affairs'te ''Israel’s Next Front? Iran, Hezbollah, and the Coming War in Lebanon'' başlıklı makalesini Keda Bakış YDH için çevirdi.
***
Son altı ayda İsrail ile Lübnan arasındaki sınır boyunca gerilim önemli ölçüde arttı. İsrail'in Şii militan grup Hizbullah'a karşı koymak amacıyla kuzeye 100 bin asker sevk etmesi çatışmaların tırmanmasına yol açtı.
Şiddet olayları, aralarında yaklaşık 70 sivil ve üç gazetecinin de bulunduğu yaklaşık 400 Lübnanlının ölümüyle sonuçlandı. Buna ek olarak, yaklaşık 90 bin Lübnanlı sivil, İsrail-Lübnan sınırı boyunca yer alan yaklaşık 100 kasaba ve köydeki evlerini terk etmek zorunda kaldı.
Ayrıca, Lübnanlı topluluklar ve zeytinlikler fosfor bombalarının kullanımı nedeniyle büyük zarar görmüştür. Buna karşılık Hizbullah da Gazze'de İsrail saldırılarına maruz kalan Hamas'la dayanışma içinde olduğunu göstererek her gün İsrail kentlerine ve askeri tesislerine roketler fırlattı. Bu durum yaklaşık 80 bin İsraillinin yerinden edilmesine ve çok sayıda sivilin ölümüne yol açmıştır.
Ardından İsrail, 1 Nisan'da İran'ın Şam'daki konsolosluğuna bir hava saldırısı düzenledi ve İran Devrim Muhafızları'ndan üst düzey subayların ölümüne neden oldu. Şaşırtıcı bir şekilde, İran iki hafta sonra İsrail topraklarına füze saldırısı düzenleyerek misilleme yaptı ve İsrail'in karşı saldırıyla cevap vermesine yol açtı. Hem İsrail'in ilk saldırısının hem de İran'ın cesur yanıtının beklenmedik doğası, Tahran'ın kendi stratejik çıkarları nedeniyle genellikle İsrail veya kilit müttefiki ABD ile çatışmaya girmekten kaçınması nedeniyle, İsrail'in provokasyonlarına karşı İran tarafından verilen olağan ölçülü tepkilerden saptı.
İsrail'in saldırısı ve İran'ın misillemesi kırılgan dengeyi bozdu ve uzun süredir devam eden normlardan uzaklaştı. Küresel dikkatler İran'a yönelmişken, İran ve İsrail arasında tırmanan gerilim İsrail ve Hizbullah arasında bir çatışma, hatta geniş çaplı bir savaş olasılığını önemli ölçüde arttırmaktadır.
Nitekim 21 Nisan'da İsrail'in acil savaş konseyi üyesi Benny Gantz, İsrail'in Lübnan sınırının artık “aktif cephesi” ve “en kritik ve acil meselesi” olarak görüldüğünü açıkladı.
İsrail ile Hizbullah arasında uzun süredir tartışmalı olan sınırın belirlenmesi, ABD Başkanı Joe Biden tarafından atanan özel bir elçi tarafından yürütülen müzakerelerin konusuydu. Ancak bu müzakereler İsrail'in Şam saldırısı ve ardından İran'ın verdiği yanıtın ardından geri planda kaldı.
Bölgede olası bir tırmanmayı önlemek için ABD'nin ve son zamanlarda diplomatik girişimlerini ABD'ninkilerle uyumlu hale getiren Fransa'nın İsrail'in Hizbullah ile olan çatışmasına bir çözüm getirmek için diplomatik çabalarını yoğunlaştırması zorunludur. Bununla birlikte, bu çabalar öncelikli olarak Gazze'deki çatışmanın sona erdirilmesini teşvik etmelidir.
Önce İtidal
7 Ekim'den bu yana Tahran, İsrail'in Gazze'deki eylemlerinden faydalanarak aktif bir şekilde stratejik avantajlar elde etmeye çalışıyor. İran, Gazze'deki yıkım ve Filistinlilerin büyük can kayıpları karşısında öfkeye kapılan Sünni Araplar arasında hem kendi hem de müttefiklerinin desteğini arttırmak için çaba sarf ediyor.
Buna ek olarak İran, Gazze'deki çatışmanın siyasi çözümü üzerinde daha fazla nüfuz sahibi olmayı hedefliyor. Ayrıca İran, özellikle İsrail'in bölgedeki İran mevzilerine yönelik artan saldırıları nedeniyle Suriye'de Rusya ile işbirliğini güçlendirmeye çalışmaktadır.
Ancak Tahran'ın eylemlerinin de topyekûn bir savaşı önlemek için dikkatle ayarlandığı görülüyor. İran on yıllardır Orta Doğu'daki nüfuzunu, ''Direniş Ekseni'' olarak adlandırılan ve bölgedeki bir dizi ülkede vekil güçler ve ortaklardan oluşan bir grup kurarak inşa ediyor.
Teoride bu strateji, İsrail'in eksenin bir üyesine saldırması halinde diğerlerinin onu savunmaya geçeceğini vurguluyordu. Ancak son on yılın tecrübesi, Hamas'ın 7 Ekim'de İsrail'e saldırması ve İsrail'in Gazze'ye yönelik yıkıcı saldırılarının ardından İran'ın ciddi bir tırmanıştan kaçınmayı hedefleyeceğini gösteriyordu.
İsrail 2017'den bu yana Suriye'deki İran destekli güçleri vurdu ve İran'ın nükleer programını baltalamayı amaçlayan siber saldırılar ve suikastlar düzenledi. Tahran'ın tepkisi genellikle itidalli oldu.
İran, İsrail'in bölgesel kaynaklarına zarar vermesi fikrine karşıdır. Tahran'ın bakış açısına göre bu gruplar sadece gücünü bölgeye yaymak için değil, aynı zamanda çıkarlarını korumak ve İran topraklarına yönelik olası saldırıları önlemek için de kullanılıyor.
İsrail'le yaşanacak ve Hizbullah'a önemli ölçüde zarar verecek bir çatışma, İsrail'le gelecekte yaşanabilecek olası çatışmalarda İran'ın başlıca savunma bariyerini zayıflatacaktır. 7 Ekim'den önce İran, 1979'da İslam Cumhuriyeti'nin kuruluşundan bu yana en baskın bölgesel pozisyonuna sahipti.
Ayrıca Suudi Arabistan'la Mart 2023'te ilan edilen uzlaşma, iki ülke arasında bölgede yeni çatışmaları önleme çabasında nadir görülen bir uyum anlamına geliyor ve 1980'lerden bu yana bu tür bir birlikteliğin ilk örneğini teşkil ediyor.
7 Ekim'den önce İsrail ile Hizbullah arasında, İsrail-Lübnan sınırı boyunca herhangi bir büyük çatışmayı önlemek için gayrı resmi bir anlaşma olarak hizmet eden kırılgan bir ateşkes vardı. İsrail, Lübnan toprakları içinde Hizbullah'a doğrudan saldırı düzenlemekten kaçındı.
İsrail'in 7 Ekim'den sonra saldırılarını yoğunlaştırmasına rağmen Hizbullah ilk başta temkinli bir şekilde karşılık verdi. Bu durum Lübnan'ın iç işlerinin, özellikle de çökmekte olan ekonomisinin vahim durumuna bağlanabilir. Hizbullah İsrail'le bir çatışmadan galip çıksa bile, grubun liderleri harabeye dönmüş bir ulusa başkanlık edeceklerinin farkında.
Hizbullah ve İsrail arasında 2006 yılında yaşanan yıkıcı çatışmanın ardından Avrupa Birliği, ABD ve Kuveyt, Katar, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri gibi Arap ülkeleri Lübnan'ın altyapısının yeniden inşasına derhal katıldı.
Ancak bu ülkeler şu anda daha çok iç meselelerle meşguller ve bu da Orta Doğu genelinde yeniden inşa yardımı taleplerinin artmasına yol açıyor. Bugün Lübnan'da benzer düzeyde bir yıkım yaşanması durumunda, muhtemelen daha az sayıda kuruluş ülkenin yeniden inşası için yardım teklifinde bulunacaktır.
İklim Değişikliği
İran'ın temkinli yaklaşımını tarihsel olarak etkileyen çıkarlar dengesi bir dönüşüm geçiriyor. İran ve İsrail yönetimleri içinde sertlik yanlısı grupların yükselişi ve İsrail'in İran'ın Şam konsolosluğuna saldırması önemli bir dönüm noktasına işaret ediyor.
Aynı zamanda İran, ekonomik zorluklar, 2022'de kadın haklarını savunan yaygın gösteriler ve Belucistan'daki son etnik gerilimler gibi iç huzursuzluklarla boğuşuyor. Sonuç olarak Tahran'daki liderler, dış savunma kabiliyetlerini güçlendirmek ve yönetişim ve özerkliklerinin önündeki iç engellerle mücadele etmek gibi acil bir zorunlulukla karşı karşıyadır.
Bu arada İsrail de 7 Ekim'den sonra güvenlik caydırıcılığını yeniden kazanmaya çalışıyor. Ayrıca son altı ay içinde kapsamlı askeri operasyonlar düzenleyebileceğini ve Gazze'nin büyük bir bölümünü dümdüz ederek Batı'dan nispeten az tepki alarak korkunç can kayıplarına yol açabileceğini öğrendi.
İsrail hükümeti Hamas'ın yanı sıra başka sorunlarla da ilgilenme fırsatı yakaladı. Ayrıca geçtiğimiz altı ay boyunca İsrail liderleri defalarca Hizbullah'ın yarattığı riski ortadan kaldırma sözü verdi.
İsrail savaş kabinesi çeşitli askeri seçenekleri ve Hizbullah'ın silahlı güçlerini Litani Nehri'nin ötesine çekmesini talep eden 2006 tarihli 1701 sayılı BM Güvenlik Konseyi kararının tam olarak uygulanmasını zorlayacak araçları tartıştı.
Siyasi açıdan zor durumda olan Başbakan Benjamin Netanyahu, iç politikadaki konumunu güçlendirmek için çatışmayı Lübnan'a doğru genişletmeye çalışabilir. Lübnan'a karşı daha geniş kapsamlı bir savaş, dikkatleri 7 Ekim'e yol açan devasa güvenlik ihlalinden ve Gazze'de ortaya çıkan insani felaketten başka yöne çekebilir.
İsrail henüz Hamas'ı kesin olarak ortadan kaldırmayı başaramadı, hatta Gazze'de kalan İsrailli rehineleri bile kurtaramadı.
Şimdiye kadar ABD'nin İsrail üzerindeki diplomatik baskısı Gazze savaşının Lübnan'la topyekûn bir çatışmaya dönüşmesini engelledi. Ancak İsrail kendini cesaretlenmiş hissediyor. Nisan ayı başında İsrail ordusu “Savunmadan Saldırıya Geçiş Hazırlığı” başlıklı bir bildiri yayınlayarak Lübnan'la bir çatışma için yaptığı hazırlıkları özetledi.
O tarihten bu yana Lübnan'daki hedefli saldırıları yoğunlaştı. Artık mesele İsrail'in Lübnan'a saldırıp saldırmayacağı değil, ne zaman saldıracağı olabilir.
Fırtına öngörüleri
İsrail'in Lübnan'a yönelik topyekûn bir saldırısı, sınırlı ya da tam bir kara işgalinin yanı sıra sivil bölgeleri hedef alan genişletilmiş hava bombardımanlarını da içerebilir. Nitekim İsrail ülkenin kuzeyine sürekli olarak askeri kaynak tahsis ediyor.
Son altı ay içinde hem ABD hem de İsrail istihbaratı tarafından yapılan çeşitli değerlendirmeler, Hizbullah ve İsrail arasında savaş çıkması halinde İsrail'in hem askeri hem de sivil altyapısında önemli kayıplar yaşayacağını göstermiştir.
Bir saldırı, İsrail'in Hamas'a yönelik eylemlerine kıyasla daha koordineli bir şekilde İran bağlantılı başka grupların ve müttefiklerin katılımıyla sonuçlanabilir. Hizbullah lideri Hasan Nasrallah, İran bağlantılı diğer gruplarla özellikle güçlü kişisel bağlantılara sahiptir.
Hizbullah son on yıl boyunca Irak'taki Halk Seferberlik Güçleri, Yemen'deki Husiler ve Hamas ile aktif bir şekilde eğitim, işbirliği ve bilgi paylaşımı faaliyetlerinde bulunmuştur. Hizbullah Suriye'de Devlet Başkanı Beşar Esad'ın hükümetine önemli destek sağlamış ve özellikle İsrail sınırına yakın bölgelerde köklü bir askeri ve kurumsal varlığını sürdürmektedir.
Ayrıca İran, Suriye'de başta Afgan ve Pakistanlı Şiilerden oluşan ve İsrail ile Hizbullah arasındaki olası bir çatışmaya katılmak üzere harekete geçirilebilecek çeşitli küçük vekil gruplar kurmuştur.
Bölgesel düzeyde bir tırmanma şüphesiz İran'ın müttefiklerinin Irak, Ürdün ve Suriye'de konuşlu ABD güçlerine daha fazla saldırmasıyla sonuçlanacaktır. Sonuç olarak bu saldırılar ABD'nin daha güçlü misillemeler yapmasına neden olacaktır.
Her ne kadar İran'a bağlı küçük gruplar İsrail'e karşı önemli bir askeri tehdit oluşturacak kapasiteye sahip olmasa da, bölgedeki çeşitli ülkelerden gelen roketlerin İsrail'e düşmesi, ABD ve diğer Batılı ülkelerin askeri müdahalelerinin artması için bir katalizör görevi görebilir.
Bu müdahale sadece İsrail hava sahasının savunulmasını değil aynı zamanda İsrail'e tehdit teşkil edenlerin doğrudan hedef alınmasını da gerektirecektir.
Çin ve Rusya'nın Orta Doğu'da tırmanan bir çatışmaya doğrudan müdahil olmaları pek olası değil, ancak bunu önlemek için fazla bir şey yapmaları da mümkün değil. Pekin, Husilerin Kızıldeniz'de Çin'in Avrupa ile ticaretini tehlikeye atan gemilere saldırmasını önemsiyor olmalı, ancak bölgeye savaş gemileri göndermedi ya da en büyük ticari ortağı olan İran üzerindeki nüfuzunu kullanarak Tahran'ı Husileri dizginlemeye ikna etmeye çalışmadı.
Her iki ülke de BM Güvenlik Konseyi'ndeki pozisyonlarını ABD'yi sınırlamak için kullanabilir ve İran'ı olumsuz etkileyecek kararları engelleyebilir.
Orta Doğu halkları bir yol ayrımında; İsrail-Hamas savaşının genişleme ihtimalinden dehşete düşmüş durumdalar ama müzakere edilmiş bir barışa olan inançlarını da kaybediyorlar. Gazze'deki yıkım İsrail'e yönelik antipatiyi derinleştirdi ve Lübnan'a yönelik bir saldırı İran ve devlet dışı ortaklarına yönelik halk desteğini artıracaktır.
Örneğin, Suudi hükümetinin halkını İsrail'le normalleşme anlaşmasına alıştırmak için sarf ettiği kayda değer çabalara rağmen, Aralık 2023'te Washington Enstitüsü tarafından yapılan bir ankete katılan Suudi katılımcıların yüzde 96'sı Arap ülkelerinin İsrail'le tüm bağlarını koparması gerektiği görüşünde. Ortadoğu genelinde yapılan anketler, siyasi çatışmaların çözümünde bir araç olarak silahlı direnişe desteğin arttığını gösteriyor.
ABD'nin müzakerelerdeki özel temsilcisi Amos Hochstein, Hizbullah'ı teşvik etmek için Batılı ülkelerin son altı ay içinde İsrail tarafından tahrip edilen Lübnan kasaba ve köylerinin yeniden inşasına yardım etmesini önerdi. Ancak Hizbullah, Gazze'de ateşkes sağlanmadığı sürece daha fazla müzakereye girmeyeceklerini açıkça belirtti.
Konuşma Terapisi
Başta ABD olmak üzere ilgili tarafların düşmanlıkların arttığı bir döngüyü önleyebilmelerinin tek yolu gerilimi azaltmaya daha bilinçli bir şekilde öncelik vermeleridir.
Nisan ayının ortalarında CIA Direktörü William Burns, Türkiye'nin istihbarat teşkilatı başkanı İbrahim Kalın ile görüşerek İsrail ve İran arasında arabuluculuk konusunda yardım istedi.
Umman ve İsviçre, Nisan ayında İran ile ABD arasındaki iletişimde etkin aracılar olarak görev yaptı. Katar, İsrailli esirlerin serbest bırakılmasını ve Gazze'de ateşkes sağlanmasını güvence altına alan bir çözüm için aktif bir şekilde müzakerelerde bulunurken, Birleşik Arap Emirlikleri de gerginliğin azaltılmasına önemli ölçüde katkıda bulunabilir.
Ancak İsrail ve Hizbullah arasındaki müzakerelere öncelik verilmesi ve bunların ihmal edilmemesi büyük önem taşımaktadır. Bu çok taraflı görüşmelerde yapılan tartışmalar, iki taraf arasındaki acil çatışmaya bir çözüm bulmaya odaklanmıştır. Aynı zamanda ihtilaflı sınır noktalarına ilişkin çözüm bekleyen tüm anlaşmazlıkların ele alınması da hedefleniyor.
Müzakereler ayrıca Hizbullah'a ait silahlı güçlerin yanı sıra diğer Filistinli ve Lübnanlı silahlı grupların İsrail-Lübnan sınırından yaklaşık beş mil mesafeye görünür bir şekilde çekilmesini sağlamayı amaçlamaktadır.
Ayrıca görüşmeler, sınır bölgesine yaklaşık 10.000 ila 15.000 Lübnan askerinin konuşlandırılmasını kolaylaştırmayı amaçlıyor. Özellikle geçtiğimiz yıl, çeşitli müzakere turları 13 sınır anlaşmazlığından altısını başarılı bir şekilde çözüme kavuşturdu.
ABD'nin müzakerelerdeki özel temsilcisi Amos Hochstein, Hizbullah'ı teşvik etmek için Batılı ülkelerin son altı ay içinde İsrail tarafından tahrip edilen Lübnan kasaba ve köylerinin yeniden inşasına yardım etmesini önerdi. Ancak Hizbullah, Gazze'de ateşkes sağlanmadığı sürece daha fazla müzakereye girmeyeceklerini açıkça belirtti.
İran ve İsrail arasında Nisan ayında yaşanan gerginlik, İsrail-Hizbullah anlaşmasına ilişkin müzakereleri daha da zorlaştırdı. Yine de İran, bölgesel konumuna ya da ABD'nin Orta Doğu'daki etkisini azaltma hedefine zarar verecek daha büyük bir çatışmaya girme konusunda isteksiz davranıyor.
Nihayetinde, gerilimin tırmanmasını en güvenilir şekilde önleyecek gelişme, Lübnan anlaşmasıyla ilgili müzakerelerin Gazze'de ateşkesle birlikte ilerlemesidir. Paradoksal olarak, İsrail Gazze'deki çatışmaların sona ermesini dikkatini yeniden kuzeye yöneltmek için bir fırsat olarak görürse, böyle bir ateşkes İsrail ile Hizbullah arasında gerilimin tırmanmasına da yol açabilir.
Dolayısıyla çatışmanın yayılmasını engellemek için ABD, Fransa ve diğer Batılı güçlerin Gazze'de ateşkes başladıktan hemen sonra dikkatlerini İsrail ve Hizbullah arasındaki müzakerelere çevirmeleri hayati önem taşımaktadır.
Ancak, Orta Doğu'da barışı korumaya yönelik küresel çabaların bu noktanın ötesine geçmesi zorunludur. Lübnan'ın 2019'da başlayacak ekonomik gerilemesi ışığında, hükümet yapılarını güçlendirmek ve askeri kabiliyetlerini arttırmak için önemli miktarda uluslararası yardım gerekecektir. Silahlı kuvvetler gibi devlet kurumlarının bozulması ile şiddete başvuran devlet dışı aktörlerin güçlenmesi arasındaki doğrudan ilişkiyi kabul etmek çok önemlidir.
İsrail, Hamas ve Hizbullah'ı ortadan kaldırmayı hedefleyerek güvenlik stratejisini değiştirmeyi amaçlamaktadır. Ancak sadece askeri gücün bu örgütleri tamamen ortadan kaldırmaya yetmeyeceği açıktır. Yetenekleri zayıflamış olsa da, geçmiş karşılaşmalardan ders alarak daha güçlü bir şekilde yeniden ortaya çıkmaları muhtemeldir.
Daha geniş çaplı bir bölgesel çatışma potansiyeli belirirken, Filistinlilerin meşru kendi kaderini tayin hakkının tanınması için Gazze ihtilafının çözülmesi, Lübnan ile sınır anlaşmazlıklarının ele alınması ve İsrailliler ile Filistinliler arasında anlamlı bir siyasi diyaloğun teşvik edilmesinin önemi giderek daha acil hale gelmektedir.
İran'ın çeşitli devlet dışı aktörleri, sadece Filistin topraklarında değil, tüm bölgede giderek daha fazla hayal kırıklığına uğrayan ve marjinalleşen nüfusun desteğini kazanmaya devam edecektir.
