İran ve İsrail uçurumun kıyısından nasıl döndü?

YDH- Orta Doğu Çalışmaları Profesörü Veli Nasr, Foreign Affairs'te ''Why Iran and Israel Stepped Back From the Brink: U.S. Diplomacy Remains the Key to Regional Stability'' başlıklı makalesinde,  İran ve İsrail arasındaki son saldırıların coğrafi avantajın önemini nasıl vurguladığını ve her iki ülkenin de birbirlerinin sınırlarındaki askeri varlıklarını nasıl güçlendirmeye çalıştığını işliyor. 

***

Nisan ayının ilk iki haftasında İran ve İsrail arasında yaşanan saldırı ve karşı saldırı dalgası Orta Doğu'daki stratejik manzarayı büyük ölçüde değiştirdi. 1 Nisan'da İsrail'in Şam'daki İran konsolosluğuna düzenlediği hava saldırısında aralarında iki generalin de bulunduğu yedi Devrim Muhafızı komutanı öldürüldü. İki hafta sonra İran, neredeyse tamamı önlenen bir insansız hava aracı ve füze yağmuruyla misilleme yaptı. İsrail de İran'daki bir hava üssüne kendi insansız hava aracı ve füze saldırısıyla karşılık verdi. Karşılıklı saldırılar iki ülkenin on yılı aşkın bir süredir devam eden gölge savaşını gün yüzüne çıkardı.

İran ve İsrail arasında giderek kızışan rekabetin bölgesel güvenliği şekillendireceği ve öngörülebilir gelecekte Orta Doğu siyasetine yön vereceği artık açık. Her iki taraf da diğerini askeri yollarla yenmesi gereken baş düşman olarak görüyor. Kontrol edilmediği takdirde, aralarındaki tehlikeli rekabet bölgeyi istikrarsızlaştıracak ve nihayetinde ABD'yi maliyetli bir savaşa sürükleyecek bir çatışmayı tetikleyebilecektir. Şimdi Washington'a düşen görev, Nisan ayında İran ve İsrail arasında doğrudan bir çatışmaya yol açan ve yeniden yol açabilecek olan tırmandırıcı güçleri yatıştırmak için diplomatik bir strateji geliştirmektir.

Daha büyük bir savaşın düşüncesi

Hamas'ın 7 Ekim saldırısı İsrail'in yenilmezlik aurasını zedeledi ve güvenlik hissini azalttı. İsrail, Hamas'ı yok etmek, Gazze'de kalan İsrailli rehineleri kurtarmak ve dış saldırıları caydırma ve halkını koruma kabiliyetine olan güveni yeniden tesis etmek için şiddetli bir yanıt başlattı. Bu üç hedef de şu ana kadar İsrail'in eline geçmedi.

İsrail'in İran konsolosluğuna yönelik saldırısı, tıpkı Gazze'deki saldırısı gibi, kısmen 7 Ekim'dekine benzer bir saldırının bir daha asla tekrarlanmamasını sağlama arzusundan kaynaklanıyordu. Saldırıda Lübnan'daki Hizbullah, Yemen'deki Husiler ve Tahran'ın son altı ayda Hamas'ı desteklemek üzere harekete geçirdiği bölgedeki diğer silahlı grupların askeri operasyonlarını koordine eden Devrim Muhafızları komutanı Muhammed Rıza Zahedi öldürüldü. İsrail Zahedi'yi hedef alarak mevcut krizin nihai sorumlusunun İran olduğunu düşündüğünü açıkça ortaya koydu. Ve onu diplomatik bir yerleşkede öldürerek, üst düzey İranlı yetkililere her yerde ve her zaman suikast düzenleme istekliliğini ve yeteneğini gösterdi.

İsrail'in Suriye'deki İran üslerini vurması ya da buradaki üst düzey Devrim Muhafızları subay ve komutanlarını öldürmesi ilk değildi. İsrail, 7 Ekim'den önce de İran'ın sanayi altyapısına ve askeri tesislerine saldırmış, İran içindeki nükleer bilim adamlarını öldürmüş, Irak-Suriye sınırı yakınlarında Iraklı Şii milisler tarafından kullanılan üsleri vurmuş ve İran'dan Suriye'ye Irak üzerinden giden kamyon konvoylarını rutin olarak hedef almıştı. İsrail'in Suriye'deki saldırıları, Ukrayna'ya odaklanmak için oradaki ayak izini azaltan Rusya'nın artık İsrail jetlerinin ve insansız hava araçlarının nereye ve ne zaman saldırabileceği konusunda bir kontrol görevi görmediği 2022'nin başlarından itibaren daha küstah hale geldi.

İran genellikle doğrudan karşılık vermekten kaçındı. İran İsrail ile en son Şubat 2018'de, İran tarafından işletilen bir insansız hava aracının hava sahasına girmesine (Tahran bu suçlamayı reddetti) Suriye'deki İran mevzilerini vurarak karşılık vermişti. Bunu Suriye güçlerinin bir İsrail F-16 savaş uçağını düşürdüğü bir çatışma takip etti. İran o zamandan beri “stratejik sabır” olarak adlandırdığı yöntemle doğrudan çatışmaya girmekten kaçınıyor, Suriye'deki askeri kabiliyetlerini geliştirmeye odaklanıyor ve İsrail ile gerilimi tırmandıracak adımlardan kaçınıyordu.

Ancak İsrail konsolosluğuna saldırınca İran stratejisini değiştirdi. Bu hareketi doğrudan karşılık verilmesi gereken önemli bir provokasyon olarak yorumladı. İranlı liderler, caydırıcılığı yeniden tesis edemedikleri takdirde İsrail'in sadece Suriye'de değil, Lübnan'da ve hatta İran'da da gerilimi tırmandırmayacağını varsaymak için çok az neden gördüler.

Ancak İran'ın tepkisinin boyutu hem şaşırtıcı hem de endişe vericiydi. Tahran, Avrupalı ve Arap aracılar vasıtasıyla planladığı tepkiyi ABD'ye ileterek niyetini belli etti. Ardından, İsrail'e yüzlerce insansız hava aracı ve füze fırlatarak, İran artık stratejik sabır göstermeyeceğini ve bundan böyle saldırıya uğradığında karşılık vereceğini açıkça ortaya koydu.

İsrail, Ürdün, Birleşik Krallık ve ABD'nin yardımıyla İran'ın insansız hava araçları ve füzelerinin çoğunu püskürttü. Tahran muhtemelen böyle bir sonuç bekliyordu. İran'ın niyeti bir savaşı kışkırtmak değil, sadece İsrail'e saldırmaya istekli olduğunu göstermekti. Yine de İsrail misilleme yaparak İran'ın merkezindeki büyük bir askeri hava üssüne füze saldırısı düzenledi. Bu saldırı karşılıklı saldırıları sona erdirmiş gibi görünse de İran ve İsrail'in yıllardır süren gölge savaşını yönlendiren kuralların artık geçerli olmadığını da teyit etti. Artık taraflardan birinin saldırısı diğerinin doğrudan karşılık vermesine yol açacak ve daha büyük bir savaş ihtimalini gündeme getirecek.

Sıcaklığın düşürülmesi

Washington ve müttefikleri böyle bir tırmanıştan kaçınmak istiyor ve Tahran da bunu biliyor. Şam konsolosluğuna yapılan saldırının hemen ardından ABD ile Avrupa ve Orta Doğu'daki ortakları krizin savaşa dönüşmesini engellemek için hızla harekete geçtiler. ABD, İsrail'in saldırı planlarından önceden haberdar olmadığı konusunda İran'a güvence verdi ve ardından hem kamuoyuna yaptığı açıklamalarda hem de aracılar vasıtasıyla daha büyük bir savaşın tehlikelerine ilişkin endişelerini dile getirdi. Washington'dan mesaj taşıyan Arap ve Avrupalı diplomatlar İranlı yetkililerle doğrudan konuştu. Tahran'ı hiçbir şekilde karşılık vermemeye çağırdılar ama aynı zamanda eğer bir karşılık verilecekse bunun ölçülü olması, kapsamının ve hedeflerinin sınırlı tutulması, böylece gerilimin daha da tırmanmasına yol açılmaması gerektiğini vurguladılar. İran'ın misillemede bulunmasının ardından Washington ve müttefikleri çabalarını yeniden yönlendirerek bu kez İsrail'e tepkisini yumuşatması için baskı yaptı.

Diplomatik atak krizi kontrol altında tutmayı başardı. Aynı zamanda ABD'nin en büyük önceliğinin Gazze'deki savaşın bölgesel bir yangını ateşlemesini ve ABD'yi Orta Doğu'da yeni bir maliyetli savaşa sürüklemesini engellemek olduğunu açıkça ortaya koydu. Washington'un lehine işleyen bir gerçek de ne İran'ın ne de İsrail'in, son güç gösterilerine rağmen, doğrudan çatışmaya istekli olmamasıdır. İran, İsrail'in üstün konvansiyonel yeteneklere sahip nükleer bir devlet olduğunu ve İsrail'le savaşın nihayetinde ABD ile savaş anlamına geleceğini biliyor. İsrail ise İran'la daha büyük bir çatışmanın Hizbullah'ı İsrail şehirlerine ve askeri tesislerine çok daha fazla füze atmaya zorlayacağını biliyor. Yine de İran ve İsrail arasındaki zayıf ateşkesin sürmesi için Washington'un derin bir angajman içinde olması gerekiyor. Ülkenin güvenlik endişelerini gidermek için İsrail'le yakın işbirliği içinde çalışmalı ve son haftalarda İran'la kaydettiği diplomatik ilerlemeyi geliştirmelidir.

Bu arada bölgede yeni bir tehlikeli tırmanma ihtimali beliriyor. İsrail'in Refah'a girmesi, İran ve müttefiklerinin oradaki insani krizin kötüleşmesi ya da Hamas'ın yok edilmesini önlemek için harekete geçmek zorunda hissetmeleri halinde yeni bir çatışmaya yol açabilir. İsrail ile Hamas arasında uzun süreli bir ateşkes de yeni bir çatışmaya zemin hazırlayabilir çünkü bu durumda İsrail, niyetini ima ettiği gibi Hizbullah'a odaklanabilir ya da Suriye'de bir kez daha İran'ı hedef alabilir. İran ve İsrail şu anda savaşmaya hazır değiller, ancak birbirlerini sadece askeri olarak karşı konulabilecek ölümcül bir tehdit olarak görmeye devam ederlerse, gelecekte bir çatışma neredeyse kesin.

Tırmanan riskler

Her iki ülkenin de bu çatışmaya yönelik hazırlıkları bölgenin güvenlik dengesini birkaç şekilde değiştirecektir. Bunlardan ilki silahlanma yarışıdır - son askeri değişimlerinden sonra İran ve İsrail daha gelişmiş saldırı ve savunma yetenekleri arayışlarını hızlandıracaklardır. İran ve İsrail ortak bir sınırı paylaşmadıkları için, aralarındaki bir savaşın tank, top ve asker gerektirmesi, füzeler ve insansız hava araçlarıyla -ve İsrail tarafında savaş uçaklarıyla- yapılmasından daha az olasıdır. Bu silahları biriktirmek sadece iki düşman arasındaki bir savaşı daha olası ve daha yıkıcı hale getirmekle kalmayacak; aynı zamanda bölgede istikrarı bozucu bir askeri yığınağı da teşvik edecektir. Konvansiyonel bir silahlanma yarışına ayak uyduramayacağını bilen Tahran ise nükleer silah elde etme çabalarını iki katına çıkarabilir.

Her iki ülke de coğrafi avantaj elde etmek isteyecektir. Son saldırılarda İran ve İsrail saldırılarının göreceli etkinliği sadece teknolojik kabiliyetlere değil aynı zamanda fırlatma pozisyonlarına da bağlıydı. İran'ın insansız hava araçları ve füzeleri İsrail'e ulaşmak için Irak ve Ürdün'den geçmek zorundaydı, bu da sürpriz unsurunu azaltıyor ve Ürdün, Birleşik Krallık ve ABD'ye hedeflerine ulaşmadan önce önemli bir kısmını engelleme fırsatı veriyordu. İsrail ise saldırısını muhtemelen İran sınırının hemen karşısındaki Irak hava sahasından başlattı.

İran uzun zamandır Hizbullah'ı İsrail sınırlarında füzelerle silahlandırırken İsrail'i İran'ı çevreleyen ülkelerde benzer bir mevziden mahrum bırakma stratejisi izliyor. Tahran bu son restleşmede Hizbullah'ı çağırmadı ama bir dahaki sefere çağırabilir. İran ayrıca İsrail'le sınırı olan Suriye'deki füze ve insansız hava aracı kabiliyetlerini arttırmaya çalışabilir. Bu durum İsrail için önemli bir tehdit oluşturacak ve muhtemelen İran ve Hizbullah'ın Lübnan ve Suriye'deki mevzilerine yönelik saldırılarını artırarak karşılık verecektir. İslam Devleti (IŞİD olarak da bilinir) ile savaşmak için Suriye'de kalan ABD askerleri böylece başka bir göreve daha çekilebilir: İran-İsrail savaşını tetikleyebilecek bir İran askeri yığınağını önlemek.

İran İsrail sınırında askeri kapasitesini güçlendirdikçe İsrail de İran sınırında istihbarat ve askeri varlığını güçlendirerek karşılık verebilir. Azerbaycan ve Kuzey Irak'taki Kürt bölgesi halihazırda İsrail operasyonları için hazırlık sahaları. İsrail muhtemelen bu ayak izini genişletecek ve bu da İran'ın hem Azerbaycan hem de Irak Kürdistanı üzerindeki diplomatik ve askeri baskısını artıracaktır. İran yakın zamanda Azerbaycan sınırında geniş çaplı askeri manevralar yaptı ve Kuzey Irak'taki Kürt bölgesinde İsrail istihbaratına ait olduğu iddia edilen üslere füzeler fırlattı. Bu tür baskılar daha da yoğunlaşabilir. Bu durumda Azerbaycan ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi diplomatik destek ve hava savunması için Türkiye ve ABD'ye başvurabilir. Türkiye, İran ve Azerbaycan arasında arabuluculuk yapabilir ancak KBY'ye sadece ABD koruma sağlayabilir ve böyle bir koruma muhtemelen güçlendirilmiş bir ABD askeri varlığını gerektirecektir.

İsrail'in Fars Körfezi'ndeki ortaklıklarını genişletme potansiyeli daha da önemli olabilir. İsrail'in Bahreyn ve Birleşik Arap Emirlikleri ile yakın resmi bağları var ve bu ülkeler Suudi Arabistan ile birlikte istihbarat ve güvenlik konularında İsrail ile işbirliği yapıyor. Ancak İsrail henüz bu bölgede İran'ı doğrudan hedef alabileceği bir operasyon üssüne sahip değil. İran, 7 Ekim'den önce bile ABD'nin arabuluculuğunda İsrail'in Suudi Arabistan'da bir üs elde edeceği ve bu üssün Riyad'la yapılan bir Amerikan savunma anlaşmasıyla korunacağı bir anlaşmadan korkuyordu. Gazze'deki savaşın başlamasından bu yana Suudi kamuoyu keskin bir şekilde İsrail'e karşı döndüğü için bu ihtimal yakın değil. Ancak İsrail-Suudi normalleşme görüşmelerinin durması ABD ve Suudi Arabistan'ı stratejik ortaklıklarını derinleştirmekten alıkoymayacaktır. Bu ortaklık kaçınılmaz olarak İran-İsrail çatışmasına karışacak, Körfez ülkelerinin güvenliğini tehlikeye atacak ve ekonomik hedeflerini baltalayacaktır.

Bu ülkeler için Washington ile bir savunma anlaşması olasılığı bir muamma teşkil ediyor. Böyle bir güvenceyi arzuluyorlar ama bu aynı zamanda onları İran'ın dahil olduğu herhangi bir çatışmada hedef haline getirecektir. İran füzeleri saniyeler içinde kıyılarına ulaşabilir; diplomatik bir anlaşma bu gerçeği değiştirmez. İronik bir şekilde, ABD ve İran'ın aralarındaki gerilimi azalttığı bir senaryoda savunma anlaşması daha cazip hale geliyor.

Bu nedenle Körfez ülkeleri en azından şimdilik İran ve İsrail arasındaki gri bölgede kalmaya çalışacaklardır. Ancak her iki tarafın da diğerinin topraklarına ve hava sahasına erişimini engelleme baskısıyla karşılaştıkça dengeyi korumak daha da zorlaşacak. İsrail, Washington'a Körfez başkentlerindeki nüfuzunu kullanarak işbirliği yapması için baskı yaparken, İran işbirliği yapanları sonuçlarına katlanmakla tehdit edecek. Gazze'deki savaştan öfkelenen Arap halkları da İsrail'e yardım etmemeleri için hükümetlerine baskı yapacaktır. Örneğin Ürdün, bu sertleşen savaş hatlarında yol almanın zorluğunu keşfetti. İsrail'e doğru giden İran insansız hava araçlarını düşürme konusunda ABD'nin izinden gitti ancak bu kararın halk tarafından eleştirilmesi hükümeti İsrail'in Gazze'deki tutumuna yönelik eleştirilerini artırmaya itti. 

Irak, İran ve İsrail arasındaki çekişmeden diğer tüm ülkelerden daha fazla zarar görecektir. İran halihazırda Irak topraklarını ve milislerini Suriye'deki operasyonlarını desteklemek ve ABD'nin Irak ve Suriye'deki üslerine saldırmak için kullanırken İsrail istihbaratı da Kuzey Irak'taki Kürt bölgesinden İran içinde operasyonlar yürüttü. Son çatışma sırasında İran'a ait insansız hava araçları ve füzeler İsrail'e ulaşmak için Irak üzerinden uçtu ve İsrail İran'a yönelik saldırısını muhtemelen Irak semalarından başlattı. Irak, İran'ın füze saldırılarına karşı ilk savunma hattı olarak daha da önem kazanacak ve bu da ABD'yi ülkedeki askeri ayak izini korumaya ve hatta genişletmeye teşvik edebilir. İran ise ABD'yi ülkeden çıkarmak için Irak hükümeti üzerindeki baskısını artıracaktır. Örneğin Şii milisler Irak'taki ABD askeri tesislerine ve personeline yönelik saldırılarını artırabilir. Tahran ayrıca KBY'nin İsrail ve ABD ile işbirliğine son vermesini isteyecektir. İran halihazırda Kuzey Irak'ta İsrail istihbarat teşkilatı Mossad ile bağlantılı olduğunu iddia ettiği hedeflere füze saldırıları düzenledi ve IKBY İran'a karşı ABD'den hava savunma koruması talep etti. Tüm bu vekalet savaşları Irak'ın zayıf istikrarını riske atacaktır.

Devlet adamlığına dönmek

İran ve İsrail arasındaki gerginlik ABD'yi Orta Doğu'daki askeri ayak izini azaltma planlarından vazgeçmeye zorlayabilir. Washington'un amacı bölgesel bir savaşa girmekten kaçınmaksa, o zaman bölgesel istikrarı sağlamalıdır. Washington'un içgüdüsü İran'ı caydırmak için askeri gücüne güvenmek olabilir, ancak gerçekte çatışmayı kontrol altına almak ve yönetmek için öncelikle askeri olmayan bir stratejiye ihtiyacı var. Başlangıç olarak, Gazze'deki savaşın sona erdirilmesi için diplomatik gücünün tamamını kullanmalı, ardından da yaşayabilir bir Filistin devleti için ciddi ve sürekli bir arayışa girmelidir. Bu sonuç, şu anda hem İran hem de İsrail'in karar alma süreçlerini yönlendiren tırmandırıcı dürtüleri kısıtlayan daha geniş bir bölgesel düzen inşa etmek için gereklidir. Gazze'deki savaş bu dürtüleri yoğunlaştırdı ve ancak savaşın sona ermesiyle gerginlikler yatışabilir.

Lübnan'da bir savaşın sona ermesi başka bir savaşın başlangıcı olmamalı. İsrail ve Hizbullah'ın 2006'daki savaştan geçen yıl 7 Ekim'e kadar sürdürdükleri soğuk barışı yeniden tesis etmeleri gerekecektir. Bu cephedeki başarı, Filistin meselesinin siyasi çözümüne yönelik adımlarla birleştiğinde, İsrail ile Suudi Arabistan ve İsrail ile Arap dünyasının geri kalanı arasındaki ilişkilerin anlamlı bir şekilde normalleşmesi için kritik önem taşıyor.

Bulmacanın son parçası ise İran'ın kendisidir. İran'ın İsrail için oluşturduğu tehdidi yönetmek, İsrail'i silahlandırmanın ve Tahran'da ABD misillemesi korkusu yaratmanın ötesine geçmelidir. ABD, son altı ayda İsrail ve Hizbullah arasında arabuluculuk yapma çabalarına benzer şekilde, İsrail ve İran arasında kırmızı çizgiler belirlemek için diplomatik bir girişimde bulunmayı da düşünmelidir. Her iki taraf da hangi tür provokasyonları tırmanma nedeni olarak göreceklerini netleştirecek ve bu eşikleri aşmamak için zımni bir anlaşma yapacaklardır. Ancak böyle bir sürecin başlayabilmesi için ABD ve İran'ın geçen yıl Umman'da başlattıkları ancak 7 Ekim'den sonra terk ettikleri İran'ın nükleer programı ve bölgesel meseleler hakkındaki görüşmeleri yenileyerek kendi aralarındaki gerilimi azaltmaları gerekiyor. İran ile İsrail arasındaki tansiyonu düşürebilecek bu görüşmeleri yeniden başlatmak ABD'nin de çıkarınadır. İran-İsrail rekabetinin daha da acil hale getirdiği İran'ın nükleer programına ilişkin herhangi bir diplomatik atılımın mümkün olabilmesi için böyle bir gerilimin azaltılması gereklidir.

Nisan ayındaki krizin iyi tarafı, Washington ve Tahran'ın iki hafta boyunca perde arkasından konuşmuş olmasıydı. Aralarındaki iletişim felaketin önlenmesinde kilit rol oynadı. ABD bir sonraki diplomatik rotasını çizerken, daha büyük bir savaş riskini azaltmak için bu açılımdan faydalanmalıdır. Kızıldeniz'deki uluslararası deniz taşımacılığına yönelik Husi tehdidi gibi bir dizi bölgesel konuda İran'la temas kurmalı ve İsrail-Lübnan sınırına sükûnet getirmek için daha önceki diplomatik çabalarını geliştirmelidir. ABD'nin ilk çare olarak askeri seçeneklere başvurmasının zamanı değildir. Bunun yerine bölgenin tehlikeli güvenlik koşulları Washington'un Amerikan devlet adamlığı potansiyelinin farkına varmasını gerektiriyor.

Çeviri: YDH