Yahudi Sanal Kütüphanesi’ndeki makale, Türkiye-İsrail ilişkisinin tarihsel bir dokümanını sunarak iki ülkenin istikrarlı işbirliğine dayalı bölgesel ortak hedef ve psiko-kültürel stratejilerine vurgu yapıyor.
YDH- Amerikan-İsrail İşbirliği Girişimi (AİİG)'de yayımlanan makale, Türkiye’nin İsrail’i tanıdığı 1949 yılının Mart ayından 2023 yılının 7 Ekim’ine kadar geçen zamanda geliştirilen diplomatik ilişkiyi ve ona dahil olan stratejik ortaklığı bütün ayrıntılarıyla[i] inceliyor.
İlk başlarda nasıldı?
Türkiye ve İsrail, Türkiye'nin Yahudi Devleti'ni tanıdığı 1949 yılından bu yana bir çeşit diplomatik ilişki sürdürmektedir. Türkiye'nin İsrail'deki ilk diplomatik misyonu 7 Ocak 1950'de resmen açıldı ve ilk Türk Misyon Şefi Seyfullah Esin, İsrail Cumhurbaşkanı Chaim Weizmann'a güven mektubunu sundu. Ancak 1956'daki Süveyş Krizi'nin ardından Türk Elçiliği “vekil diplomat” seviyesine indirildi.
1958 yılında İsrail Başbakanı David Ben-Gurion ve Türkiye Başbakanı Adnan Menderes gizlice bir araya gelerek halkla ilişkiler kampanyaları, istihbarat bilgisi alışverişi ve askeri desteği içeren bir “çevre anlaşması” üzerinde görüştüler. Tel Aviv'deki Türk misyonu ancak 1963 yılında tekrar “Elçilik” seviyesine yükseltildi.
1967'de Türkiye, Altı Gün Savaşı'ndan sonra Arapların İsrail'i kınamasına katıldı ve İsrail'in ele geçirdiği topraklardan çekilmesi çağrısında bulundu, ancak İsrail'i “saldırgan devlet” olarak niteleyen bir madde lehinde çekimser oy kullandı. Fas'ın başkenti Rabat'ta düzenlenen İslam Konferansı Örgütü toplantısında İsrail ile diplomatik ilişkilerin kesilmesi çağrısı kararı yayınlandı. Türkiye, İsrail ile ilişkilerin kesilmesi kararına karşı çıktı.
İsrail'deki Türk Elçiliği Ocak 1980'de “Büyükelçilik” seviyesine yükseltildi. Mart 1992'de karşılıklı diplomatik ilişkiler yeniden Büyükelçilik düzeyine yükseltildi ve bir Türk Büyükelçisi Tel-Aviv'de İsrail Cumhurbaşkanı Chaim Herzog'a güven mektubunu sundu.
Bu arada İsrail'in Türkiye'de iki diplomatik temsilciliği bulunmaktadır: Başkent Ankara'da bir büyükelçilik ve Türkiye'nin en büyük şehri olan İstanbul'da bir Başkonsolosluk.
2005 yılında Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan İsrail'i ziyaret ederek Orta Doğu barışında arabuluculuk yapmayı teklif etti ve Yahudi Devleti ile ticari ve askeri bağlar kurmak istedi. Erdoğan, Başbakan Ariel Şaron ve Cumhurbaşkanı Moshe Katsav ile görüştü ve Yad Vashem'e çelenk bıraktı. Erdoğan Şaron'a Adalet ve Kalkınma Partisi'nin antisemitizmi “insanlığa karşı işlenmiş bir suç” olarak gördüğünü söyledi.
2006 yılının başlarında İsrail Dışişleri Bakanlığı ülkesinin Türkiye ile ilişkilerini “mükemmel” olarak tanımladı. Kasım 2007'de İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ile bir araya geldi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne hitap etti.
Tansiyon yükseliyor
İki ülke arasındaki ilişkiler, Türkiye'nin 2008-2009 kışında İsrail'in Dökme Kurşun Operasyonu'nu kınamasının ardından gerilmeye başladı. Ekim 2009'da Türkiye İsrail'in ortak Anadolu Kartalı askeri tatbikatına katılmasını yasakladı. İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu, Türkiye'nin artık bir barış arabulucusu olarak çalışamayacağını söyleyerek karşılık verdi ve Suriye ile İsrail arasında “Türkiye'nin dürüst bir aracı olamayacağını” belirtti.
2009 yılının başlarında Erdoğan, İsviçre'nin Davos kentinde düzenlenen Dünya Ekonomik Forumu konferansında İsrail'in Gazze'deki tutumunu sert bir dille eleştirdi. İsrail Cumhurbaşkanı Peres'in önünde Erdoğan şunları söyledi:
“İnsanların sizlerin söylediklerinizi alkışlamasını çok üzücü buluyorum. Siz insanları öldürdünüz. Ve bunun çok yanlış olduğunu düşünüyorum.”
İki ülke arasındaki ilişkiler, Mayıs 2010'da İsrail'in Gazze ablukasını kırmaya çalışan bir konvoyda sekiz Türk vatandaşı ve bir Türk-Amerikan'ın İsrail askerleri tarafından öldürüldüğü Gazze Özgürlük Filosu Olayı'nın (Mavi Marmara Saldırısı) ardından daha da bozuldu. Erdoğan baskını “devlet terörü” olarak nitelendirdi ve Türkiye derhal İsrail'deki büyükelçisini geri çağırdı, sonra da bir açıklama talep etmek üzere İsrail büyükelçisini çağırdı. Türk Dışişleri Bakanlığı olayın ikili ilişkiler açısından telafisi mümkün olmayan sonuçlar doğurabileceğini belirtti.
BM'nin özgürlük filosu olayına ilişkin raporunu açıklamasının ardından Türkiye 2 Eylül 2011 tarihinde İsrail ile diplomatik ilişkilerini azalttı ve askeri işbirliğini askıya aldı. Türkiye İsrail'in özür dilemesini ve ölenler için tazminat ödemesini talep etti; İsrail bunu reddetti. Türkiye'nin muhalefet lideri Kemal Kılıçdaroğlu İsrail ile ilişkilerin gerilemesini kınadı. Buna karşılık, muhalefetteki Cumhuriyet Halk Partisi'nin genel başkan yardımcısı Faruk Loğoğlu da ilişkilerin diplomatik olarak kesilmesi nedeniyle Erdoğan'ı eleştirdi.
Türk ve İsrail istihbarat teşkilatları 1958'den beri birlikte çalışıyor olsa da stratejik istihbarat işbirliği 1990'ların başında Mossad ve Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) arasında imzalanan anlaşmalarla öne çıktı. Mossad komşu ülkelerdeki görevlerini yerine getirirken Türkiye'yi bir tampon bölge olarak kullanmakta ve hedeflerine giderken ya da dönerken güvenliklerini sağlamaktaydı. Bu anlaşmalar uyarınca Mossad üyeleri casus ekipmanlarıyla birlikte sınır kapılarından ve güvenlik prosedürlerinden geçmeden Türkiye'ye girip çıkabiliyor, pasaport ve gümrük kontrollerinden de muaf oluyorlardı.
Bu güvenlik ve istihbarat ilişkisi, Türkiye'nin İsrail için çalışan 10 İranlı casusun ismini İran'a sızdırdığının ortaya çıktığı Ekim 2012'den bu yana yüksek gerilim altında. Bu İranlı casuslar Türk topraklarını Mossad “işleyicileri” ile buluşma yeri olarak kullanıyorlardı. Eğer bu iddialar doğruysa, Türkiye İranlı casusların kimliğini ifşa etmiş ve İsrail'in stratejik güvenine ihanet ederek uluslararası istihbarat davranış ve ilişkilerinin yazılı olmayan kurallarını ihlal etmiş demektir.
Bu olayların ve Mayıs 2010'daki Gazze Filosu olayının ardından Türkiye'nin istihbarat şefi Hakan Fidan, Mossad ile ajanlarının Türk topraklarında serbestçe faaliyet göstermesine izin veren anlaşmaları iptal etmeye çalışıyor. İsrail istihbarat teşkilatları, Türkiye'nin uzun süredir İsrail'in bölgedeki operasyonları için stratejik bir müttefik olması nedeniyle bu durumdan rahatsız oluyor.
Erdoğan Mart 2013'te Birleşmiş Milletler'in bir etkinliğinde yaptığı konuşmada Siyonizmi “insanlığa karşı işlenmiş bir suç” olarak tanımladı[1] ve “Tıpkı Siyonizm, antisemitizm ya da faşizm gibi İslamofobiyi de dikkate almamız gerekiyor” dedi.
İlişkilerin geliştirilmesi
ABD'nin her iki tarafa da baskı yapmasının ardından, İsrail ve Türkiye arasındaki uzlaşma [2]2013 yılının başlarında başladı. Mart 2013'te İsrail Başbakanı Netanyahu Gazze Filosu olayı için özür diledi. İsrail hükümeti, Netanyahu'nun ikili ilişkilerin bozulmasından duyduğu üzüntüyü dile getirdiğini ve filo olayını kasıtsız, pişmanlık verici ve “operasyonel hatalar” içeren bir olay olarak tanımladığını açıkladı. Erdoğan daha sonra bir açıklama yaparak Türk halkı adına özrü kabul etti.
Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Aralık 2015'te Türkiye ile İsrail arasındaki ilişkilerin son dönemde iyileşmesini yorumlayarak “bu normalleşme sürecinin bize, İsrail'e, Filistin'e ve bölgeye katacağı çok şey var... Bölgenin buna ihtiyacı var.” Türkiye-İsrail ilişkileri dokuz Türk vatandaşının öldürüldüğü 2010 Gazze Filosu Olayı'ndan bu yana gergindi.
Türk vatandaşları Hanuka Bayramı'nı ilk kez 14 Aralık 2015 tarihinde halka açık bir şekilde kutladı. Türk Yahudileri İstanbul'un tarihi Ortaköy Meydanı'nda dev bir menora yaktı ve geleneksel Hanuka kutsamaları hoparlör aracılığıyla okundu. Türkiye Yahudi Cemaati Başkanı İshak İbrahimzade'nin konuşma yaptığı etkinliğe çok sayıda hükümet yetkilisi de katıldı. Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan 7 Aralık'ta yaptığı açıklamada “Hanuka Bayramı vesilesiyle başta toplumumuzun ayrılmaz bir parçası olan Musevi vatandaşlarımız olmak üzere tüm Musevilere huzur, mutluluk ve esenlikler diliyorum” dedi.
Aralık 2015'te Türkiye ve İsrail, İsviçre'de günlerce süren gizli görüşmelerin ardından iki ülke arasındaki ilişkilerin normalleşmesi için “mutabakata” varmıştı. Anlaşmanın imzalanması halinde İsrail, Gazze Filosu Olayı'nda hayatını kaybedenlerin ailelerine 20 milyon dolar tazminat ödeyecek ve Türkiye ile petrol ihracatı konusunda görüşmelere başlayacak. Olası bir anlaşmanın duyurulmasını izleyen günlerde Başbakan Benyamin Netanyahu Knesset'te yaptığı açıklamada “Türkiye ile görüşmeler devam ediyor ancak henüz bir mutabakat yok ve o noktaya gelmedik” dedi.
Görüşülen konular arasında Hamas'ın Türkiye'deki faaliyetleri ve Gazze ablukası da yer alıyor. İsrail Savunma Bakanı Moshe Ya'alon Şubat 2016 ortalarında, herhangi bir uzlaşma anlaşmasının Hamas tarafından Gazze'de tutulan iki İsrail askerinin naaşlarının iadesini de içermesini talep ederek Türkiye ile uzlaşma görüşmelerini zora soktu.[3] İsrailli yetkililer ayrıca Türkiye'den, herhangi bir nihai anlaşma imzalanmadan önce Hamas'ın İstanbul'daki merkezinin kapatılması için adım atmasını talep etti.[4]
Ya'alon'un İsrail-Türkiye uzlaşması konusunda şüphelerini dile getiren tek bakan olduğu bildirildi. İngiltere-İsrail İletişim ve Araştırma Merkezi 2016 yılında Türkiye/İsrail uzlaşmasına ilişkin bir analiz yayınladı.
Leviathan doğal gaz sahasının İsrailli ve Teksaslı sahipleri, Türk Edeltech grubu ve Zorlu Enerji ile önümüzdeki 18 yıl içinde 1.3 milyar dolarlık petrol satmak üzere bir sözleşme imzaladı. Edeltech ve Zorlu, satışı gerçekleştirmek üzere İsrail'de iki yeni işleme tesisi[5] kurmayı planladıklarını açıkladı. [6]
İstanbul'da 19 Mart 2016 tarihinde bir tur grubuyla birlikte üç İsrail vatandaşının ölümüne neden olan terör saldırısı, Başbakan Netanyahu'nun ofisine bağlı Terörle Mücadele Bürosu'nun İsraillilere bir sonraki duyuruya kadar ülkeyi ziyaret etmemelerini tavsiye etmesine yol açtı.[7] Güvenlik kameraları, teröristin saldırıdan önceki saatlerde İsrailli tur grubunu “takip ettiğini” ortaya çıkardı. İsrail Cumhurbaşkanı Reuven Rivlin saldırının ardından Cumhurbaşkanı Erdoğan ile telefonda görüşerek, öldürülen üç İsrailli adına yazdığı taziye mektubu için Erdoğan'a teşekkür etti. Görüşme sırasında iki lider terörle mücadelede işbirliği yapmaları gerektiğini vurguladı. Başbakanlık ofisi 28 Mart 2016 tarihinde ikinci bir uyarı yayınlayarak Türkiye'de bulunan İsraillilere mümkün olan en kısa sürede ülkeyi terk etmeleri çağrısında bulundu ve güvenlik durumu nedeniyle İsraillilerin Türkiye'ye seyahatlerini ertelemelerinin şiddetle tavsiye edildiğini bir kez daha vurguladı.[8]
İslam Devleti ile özdeşleşen bir grup militan Mart 2016 sonunda Gaziantep'te yakalandı. Altı kişi polise, Beyoğlu'nda bulunan ve içinde bir okul ve toplum merkezi de bulunan İstanbul Sinagogu'na yönelik “yakın” bir saldırı planlandığını ifşa etti.[9] Türk polisi bunun inandırıcı bir tehditten öte, aktif bir komplo olduğunu doğruladı. Türk polisi bu tehdide karşı sinagogun yanı sıra diğer Yahudi kurumlarının da güvenliğini arttırdı.
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü, 3 Mayıs 2016 tarihinde Kudüs'teki yetkililere, örgütün Belçika'nın başkenti Brüksel'deki merkezinde resmi olarak ofis açabileceklerini söyledi. Bu gelişme, NATO üyesi Türkiye'nin Gazze Filosu olayının ardından 2005 yılında İsrail'in örgüt içindeki faaliyetlerine koyduğu vetoyu kaldırmasıyla mümkün oldu. Türkiye'nin vetosu İsrail'in ilerlemesini ve NATO'da temsil hakkı kazanmasını ve ayrıca NATO ortak tatbikatlarına katılmasını engelliyordu. Vetonun kaldırılması ve İsrail'in NATO merkezinde bir ofis[10] açmasına izin verilmesi kararı, İsrail ile Türkiye arasındaki ilişkilerin ısınmasının bir sonucu olarak kabul edildi.[11]
Uzlaşma
26 Haziran 2016 tarihinde Türkiye ve İsrail, aralarındaki altı yıllık düşmanlığı sona erdiren bir uzlaşma anlaşmasına vardıklarını resmen açıkladılar. Anlaşma uyarınca İsrail, 2010 Gazze Filosu olayında hayatını kaybedenlerin ailelerine 20 milyon dolar tazminat ödeyecek ve Türkiye bir kez daha Gazze Şeridi'ne yardım ve malzeme gönderebilecekti. Anlaşmaya göre Türkiye Gazze'de yeni bir elektrik santralinin yanı sıra bir su arıtma tesisi ve hastane de inşa edecekti. 1 Temmuz 2016 tarihinde Leyla Hanım adlı Panama kargo gemisi, Gazze Şeridi'ne gönderilmek üzere 11 bin ton insani yardım ve malzeme yüklü olarak Türkiye'nin Mersin Limanı'ndan ayrıldı. Gemiye pirinç, un, şeker ve buğday gibi temel gıda maddelerinin yanı sıra battaniye, tıbbi malzeme ve çocuklar için oyuncaklar da yüklendi. [12]Türkiye Büyük Millet Meclisi bu uzlaşma anlaşmasını 20 Ağustos 2016 tarihinde onayladı[13] ve Cumhurbaşkanı Erdoğan 30 Ağustos'ta bir yasa tasarısı imzalayarak[14] uygulamaya geçilmesini sağladı.
Zorlu grubunu temsilen enerji milyarderi Ahmet Zorlu başkanlığındaki bir grup Türk işadamı, uzlaşma anlaşması haberinin ardından iş görüşmeleri yapmak üzere İsrail'e gitti. Zorlu grubu halihazırda İsrail enerji sektöründe yer alıyor ve İsrailli Edeltech şirketinin ortağı olarak Dorad gaz yakıtlı üretim tesisinin %25 hissesine sahip. Zorlu, İsrail Enerji Bakanı Yuval Steinitz ile yaptığı bir görüşmede Türkiye'nin İsrail'den petrol satın almak ve enerji işbirliğini başka şekillerde arttırmak istediğini açıkça ifade etti.[15]
21 Eylül 2016'da, elindeki 15 santimden uzun bıçağı sallayan bir Türk, Ankara'daki İsrail büyükelçiliğinde güvenlik görevlilerine yaklaşarak üzerinde bomba olduğunu söyledi ve dengesiz hareketlerde bulundu. Adam, elçilik güvenlik personeli tarafından bacağından vuruldu[16] ve gözaltına alındı.
Erdoğan Kasım 2016'da Mekin Mustafa Kemal Ökem'i Türkiye'nin yeni İsrail Büyükelçisi olarak atadı.[17] Ökem daha önce Londra ve Riyad'daki Türk büyükelçiliklerinde çalışmış ve atandığında Türkiye Başbakanı'nın dış ilişkiler danışmanı olarak görev yapıyordu. Bu açıklamanın yapıldığı gün, İsrail Dışişleri Bakanlığı Eithan Na'eh'i İsrail'in yeni Türkiye Büyükelçisi olarak atadı. Okem 12 Aralık 2016 tarihinde İsrail'e vardı ve Türkiye'nin yeni İsrail Büyükelçisi olarak resmen yemin etti.
Türk yardım gemisi Su Yıldızı, Haziran 2017 başında İsrail'in Aşdod limanına yanaştı ve Filistin topraklarına gönderilmek üzere tonlarca yardım ve diğer malzemeleri taşıdı. Temmuz 2017'nin ikinci haftasında yardım paketleri 29 bin Filistinli aileye dağıtıldı.[18] Gazze'deki Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) sözcüleri, yardımların 50 bin paket gıda, 5 bin ton un, 100 ton bisküvi ve kek, 50 bin giyim eşyası ve çocuklar için 18 binden fazla oyuncak içerdiğini belirtti.
Türkiye ve Hamas
James Rothwell'in haberine göre, Türkiye Hamas üyelerine vatandaşlık veriyor.[19] The Telegraph'a konuşan bir kaynak, “Türk Hükümeti Hamas'ın baskılarına boyun eğerek örgüt üyelerine vatandaşlık verdi ve böylece Hamas'ı terör örgütü listesine alan diğer ülkeleri tehlikeye atarak daha özgürce seyahat etmelerine olanak sağladı” dedi.
Haberde “Türk pasaportu sahiplerinin diğer ülkelerin yanı sıra Japonya, Güney Kore, Singapur ve Sırbistan'a vizesiz seyahat etme hakkına sahip olduğu” ve AB ülkelerine girmek için de benzer haklar elde etmeyi umduğu belirtiliyor. Bu da onlara dünyanın diğer bölgelerindeki İsraillileri tehdit etmek için daha fazla fırsat tanıyor.
Telegraph ayrıca İstanbul'daki Hamas ajanlarının, Türk vatandaşlığı verilen kişilerden biri olan Zekeriya Necip tarafından tasarlanan Kudüs Belediye Başkanına yönelik bir suikast planı da dahil olmak üzere saldırılar planladığını ortaya çıkardı.
Türkiye'deki Hamas ajanlarının çoğu 2011 yılında Gilad Şalit'in serbest bırakılmasını sağlayan anlaşmanın bir parçası olarak serbest bırakılmıştı. İsrail, Türkiye'nin Hamas'a verdiği destekten ve Erdoğan'ın bu adamların yaşamasına ve Türkiye'den İsrail'e saldırı planları yapmasına izin vermesinden rahatsız oluyor.
Erdoğan imparatorluk peşinde
Yossi Kuperwasser ve Lenny Ben-David'e göre Erdoğan kendisini “yeniden dirilen bir imparatorluğun sultanı, modern ve güçlü bir Türk ulusunun lideri ve İslami bir lider” olarak görüyor.[20] “Osmanlı İmparatorluğu'nun ihtişamlı günlerine geri dönmek” ve ‘yerel ve bölgesel düşmanların (Türk muhalif lider Fethullah Gülen, Birleşik Arap Emirlikleri, Mısır, Suudi Arabistan liderliğindeki pragmatik Müslümanlar gibi) ve yabancı düşmanların (Yunanistan, İsrail, Avrupa ve ABD) komplolarına karşı Müslümanların koruyucusu’ olarak hizmet etmek istiyor.
Türkiye ayrıca “Kürtleri dizginlemek ve radikal İslamcı güçleri güçlendirmek” için giderek daha müdahaleci hale geldi. Türkiye Suriye, Libya ve Katar'a asker göndermiştir. Türkiye'nin İran'la ilişkileri Amerikan yaptırımlarını deliyor ve Erdoğan'ın ABD'nin itirazlarına rağmen bir Rus uçaksavar füze sistemi alma kararı NATO'yu karıştırdı ve Başkan Trump'ın Türkiye'ye F-35 Müşterek Taarruz Uçağı tedarik etme anlaşmasını iptal etmesine neden oldu.
Faydalı ekonomik bağları sürdürmek ve ABD'yi kızdırmaktan kaçınmak için İsrail ile diplomatik ilişkilerini sürdürmesine rağmen Erdoğan, İsrail hükümetini sert bir şekilde eleştirmektedir. Türkiye aynı zamanda Akdeniz'deki gaz rezervlerinin kontrolü için çok uluslu bir yarışın içinde ve İsrail'in Avrupa'ya uzanan bir boru hattı[21] inşa etmesini engellemeyi umuyor. İslam dünyasının liderliğini üstlenme çabasının bir parçası olarak Erdoğan ayrıca Kudüs'te nüfuz kazanmaya ve Tapınak Tepesi'nin Müslüman koruyucuları olarak Ürdün ve Suudi Arabistan'ın yerini almaya çalışıyor.
Kuperwasser ve Ben-David şöyle diyor:
“İsrail, Erdoğan tarafından Türk ve İslam çıkarlarını tehdit eden ve Türkiye'ninkine zıt bir ideolojiyi destekleyen güçlü bir rakip olarak algılanıyor. Bu, diğer şeylerin yanı sıra, İsrail'in bölgede Birleşik Arap Emirlikleri'nin başını çektiği pragmatik Sünni kampa katılmasıyla da görülebilir.”
Erdoğan Ekim 2020'de TBMM oturumunu açarken Kudüs için şöyle dedi:
“Birinci Dünya Savaşı sırasında gözyaşları içinde terk etmek zorunda kaldığımız bu şehirde hala Osmanlı direnişinin izlerine rastlamak mümkündür. Yani Kudüs bizim şehrimiz, bizden bir şehir.’’[22]
Ayrıca “Yüzyıllardır birlikte yaşadığımız mazlum Filistin halkının haklarını her platformda dile getirmeyi ülkemiz ve milletimiz adına bir onur sayıyoruz” diyerek İsraillileri kızdırdı.
Olası bir çözülme
2020'nin sonu ve 2021'in başında Türkiye'nin İsrail ile ilişkilerini düzeltmek istediğine dair işaretler vardı. Erdoğan 25 Aralık 2020'de Türkiye'nin İsrail ile daha iyi ilişkiler kurmak istediğini söyledi[23] ve iki ülkenin istihbarat servislerinin işbirliğine devam ettiğini kabul etti. Engelin İsrail'in Filistinlilere yönelik “kabul edilemez” olarak nitelendirdiği politikaları olduğunu söyledi.
Ağustos 2020'de İsrail, Türkiye'nin İstanbul'daki Hamas üyelerine pasaport vermesine itiraz etti ve bunu “çok dostane olmayan bir adım” olarak nitelendirdi. Ocak 2021'de İsrail,[24] Türkiye'nin ülkede yaşayan ve burayı Gazze ve Batı Şeria'daki terörist faaliyetleri yönetmek, Filistinlileri terörist olmaları için işe almak ve Hamas'a fon aktarmak için bir üs olarak kullanan Hamas üyelerini sınır dışı etmediği sürece ilişkilerin iyileştirilemeyeceğini açıkladı.
Aralık 2021'de Erdoğan, İsrail'in “Filistin konusundaki bölgesel politikaları konusunda daha hassas” davranması halinde iki ülkenin yeniden büyükelçi değişimi yapabileceğini söyledi. Birkaç hafta sonra da Başbakan Naftali Bennett ve Cumhurbaşkanı Isaac Herzog ile yaptığı telefon görüşmelerinin ardından İsrail ile ilişkilerin düzeldiğini söyledi.
Bennett Kasım ayında Erdoğan'ı arayarak, casusluk şüphesiyle İstanbul'da tutuklanan İsrailli bir çiftin serbest bırakılmasını sağlamadaki “kişisel katkısı” için teşekkür etmişti. [25]Bu, 2013'ten bu yana bir İsrail başbakanı ile Erdoğan arasındaki ilk temas oldu.
İlişkilerin geliştiği alanlardan biri de güvenlik işbirliğiydi.[26] Mossad ve Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) birlikte çalışarak Türkiye'deki İsraillilere yönelik birkaç saldırı planını engelledi. Bu vakalardan biri Türkiye'de yaşayan İsrailli bir işadamına suikast planını içeriyordu.
Daha az olumlu bir not olarak, Mossad-MİT işbirliğinin ifşa edilmesinden hemen önce, Türkiye'de 16 kişi Mossad casusu oldukları iddiasıyla suçlandı.
Ancak bu durum üst düzey bir Türk heyetinin[27] 17 Şubat 2022'de İsrail'i ziyaret ederek üst düzey İsrailli yetkililerle görüşmesini ve Mart ayında Herzog ile Erdoğan arasında Türkiye'de yapılacak görüşmeye zemin hazırlamasını engellemedi. Heyet ziyaret hazırlıklarını, iki ülke arasındaki ikili ilişkileri ve bölgesel konuları ele aldı. Her iki ülke de bölgesel istikrarı ilerletmek amacıyla ilişkileri geliştirmek için geçici adımlar atıyor.[28]
Herzog, 9 Mart 2022'de Erdoğan'ın Ankara'daki Cumhurbaşkanlığı Sarayı'nda 21 pare top atışı ve askeri bandonun İsrail milli marşı “Hatikva”yı çalmasıyla karşılandı.[29] Bir İsrail liderinin 14 yıl aradan sonra Türkiye'ye yaptığı ilk ziyaret olan bu ziyaret, diplomatik ilişkilerin yeniden tesis edilmesi yönünde olumlu bir adım olarak değerlendirildi. İki lider ekonomik ve ticari ilişkilerin yanı sıra küresel ve bölgesel konuları ele aldı.
Herzog, “Bu, ülkelerimiz arasındaki ilişkilerde çok önemli bir an ve ülkelerimiz ve halklarımız arasındaki dostane ilişkilerin geliştirilmesinin temellerini atmak her ikimiz için de büyük bir ayrıcalık” dedi. “Halklarımız arasındaki ilişkiler kadimdir ve güçlü tarihi, dini ve kültürel köklere sahiptir,” diye devam etti. “Seçkin Yahudi liderler, hahamlar, şairler, bilgeler, tüccarlar ve girişimcilerden oluşan uzun bir çizgi bu ülkenin tarihinin bir parçasıdır.”
Türkiye tarafından atılan bir diğer olumlu adım da “Hamas ile özdeşleşmiş düzinelerce kişinin” sınır dışı edilmesi oldu. [30]Bunun İsrail'in talebi üzerine yapıldığı bildirildi. Erdoğan'ın İsrail'e karşı terör saldırıları planlayan Hamas üyelerine ev sahipliği yapmaya istekli olması ilişkilerde büyük bir rahatsızlık yaratıyor.
25 Mayıs 2022'de Dışişleri Bakanı Yair Lapid, 15 yıl sonra İsrail'i ziyaret eden ilk Türk Dışişleri Bakanı olan Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu ile bir araya geldi.[31] Taraflar Karma Ekonomik Komisyon'un yeniden kurulması ve yeni bir sivil havacılık anlaşması üzerinde çalışmaya başlanması konusunda mutabık kaldılar. Lapid, “Bugün, ilişkilerimizi geliştirmek için sadece bizim değil, çocuklarımızın da yıllarca faydalanacağı yeni bir çerçeve başlatıyoruz.” dedi. Ertesi ay Lapid Türkiye'de mevkidaşıyla bir araya geldi.
Görüşmeler, Türk ve İsrail istihbaratlarının İran'ın Türkiye'deki İsraillileri kaçırma ya da öldürme planlarını engellemek için işbirliği yaptığı sırada gerçekleşti. Güvenlik yetkilileri bazı İsraillilerin ülkeyi terk etmesine yardımcı oldu. Bir olayda, suikastçıların bir kadın ve eşinin otel odalarına dönmelerini bekledikleri söylendi.[32] İsrailliler eşyalarını almak için geri dönmediler ve güvenlik görevlileri tarafından havaalanına kadar eşlik edildiler.
17 Ağustos 2022'de Başbakan Lapid Erdoğan'la görüştü ve iki ülke büyükelçilerinin ve başkonsoloslarının görevlerine iade edilmesi ve böylece diplomatik ilişkilerin yeniden tesis edilmesi konusunda mutabık kaldı.[33] Lapid, “Türkiye ile bağların yeniden tesis edilmesi bölgenin istikrarı için önemli bir değerdir ve İsrail vatandaşları için büyük ekonomik önem taşımaktadır” dedi.
Haaretz'e göre her iki ülke de düşmanlarıyla savaştıkları ve İran'ın bir yer edinmesini engellemeye çalıştıkları Suriye'deki faaliyetlerin koordinasyonunu geliştirmek istiyor.
Lapid ve Erdoğan 20 Eylül 2022'de BM Genel Kurulu yıllık toplantısı sırasında bir araya geldi. Bu görüşme 2008'den bu yana liderler arasında gerçekleşen ilk[34] yüz yüze görüşme oldu. İsrail ayrıca ilişkilerin kötüleşmesinden bu yana ilk kez Türkiye'ye bir büyükelçi atadı.
Ekim ayında Savunma Bakanı Benny Gantz Erdoğan'ı ülkede yaşayan Hamas liderlerini sınır dışı etmeye çağırdı. Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu,[35] “Hamas konusunda hiçbir [İsrail] talebini yerine getirmedik, çünkü Hamas'ı bir terör grubu olarak görmüyoruz” dedi. Daha olumlu bir gelişme olarak, dört yıllık bir aradan sonra Türkiye İsrail'e bir büyükelçi göndereceğini açıkladı: deneyimli bir diplomat ve Türkiye'nin Filistin eski büyükelçisi olan Şakir Özkan Torunlar.[36]
Şubat 2023'te yıkıcı bir deprem Türkiye'de büyük hasara ve can kayıplarına neden oldu. İsrail Dışişleri Bakanlığı, acil ihtiyaçları belirlemek üzere Türkiye'ye küçük bir İç Cephe Komutanlığı arama kurtarma ekibi gönderdi[37] ve ardından bir İsrail ordusu kurtarma ve sağlık ekibi konuşlandırıldı. SmartAID-Magen Arama ve Kurtarma da çöken binaların altında mahsur kalan insanları bulmak ve kurtarmak için özel ekipmanlara sahip 25 arama ve kurtarma uzmanından oluşan bir ekip gönderdi.
Yifat Erlich'in Israel Hayom'da yer alan haberine[38] göre, “Derme çatma kamplarındaki koşullar hiç de kolay değil; kurtarma ekipleri akan suya ya da elektriğe erişemiyor ve şiddetli soğukta yerde uyuyor.” “500 kişiden oluşan ekip Salı gününden bu yana hiç durmadan, zamana karşı yarışarak ve kış soğuğu koşullarında çalışıyor. Hiç kimse 48 saatten fazla bir süredir çalışıyor olmalarına rağmen yemek yemeyi ya da uyumayı bırakmadı. Çarşamba sabahı erken saatlerde, aralarında 2 yaşında bir çocuk ve 23 yaşında bir kadının da bulunduğu çok sayıda kişiyi kurtarmayı başarmışlardı.”
İsrail ordusunun Zeytin Dalı Harekâtı adını verdiği operasyonda en az 19 kişi İsrailliler tarafından kurtarıldı.
Netanyahu Erdoğan'la görüştü
Netanyahu 20 Eylül 2023'te BM Genel Kurulu çerçevesinde Erdoğan'la bir araya geldi. Bu görüşme yedi yıl sonra gerçekleşen ilk görüşmeydi. Netanyahu görüşme sonrasında yaptığı açıklamada “Bağlarımız güçleniyor” dedi. Ayrıca İstanbul'daki İsrail ve Yahudi hedeflerine yönelik terör saldırılarının önlenmesine yardımcı olduğu için Erdoğan'a teşekkür etti.
Erdoğan Netanyahu'ya iki ülkenin enerji, teknoloji, inovasyon, yapay zeka ve siber güvenlik konularında işbirliği yapabileceğini söyledi. Erdoğan daha sonra Netanyahu ile İsrail ve Türkiye'nin ortak enerji aramalarına başlaması konusunda mutabık kaldıklarını açıkladı. “İnşallah çok gecikmeden bu adımı atacağız ve İsrail ile enerji sondaj[39] çalışmalarına başlayacağız. Sadece Türkiye'ye değil, Türkiye üzerinden Avrupa'ya enerji nakil ağlarını[40] da işletmeye başlayacağız.”
Erdoğan ayrıca, “Şu anda toplam ticaret hacmimiz 9,5 milyar dolar. Bu 9,5 milyar dolarlık ticaret hacmini ilk etapta en az 15 milyar dolara çıkarma konusunda mutabık kaldık” dedi.
Liderler, Netanyahu'nun Türkiye'yi ziyaret etmesi ve Erdoğan'ın daha sonra İsrail'e gitmesi konusunda anlaştı.
7 Ekim sonrası
Ancak İsrail'in Hamas'ı yok etmek için başlattığı savaşın[41] ardından terör örgütünün İsrail'e saldırması ve 1.200 kadar kişiyi katletmesiyle ilişkiler dramatik bir şekilde kötüye gitti. Erdoğan Hamas'ın “topraklarını korumak için savaşan bir kurtuluş grubu” olduğunu ilan etti ve İsrail gezisini iptal etti.
Ocak 2024'te Türkiye'de 15 kişi tutuklandı ve sekizi Mossad ile bağlantılı oldukları iddiasıyla sınır dışı edildi.[42]
Türkiye Mayıs ayında İsrail ile tüm ticaretini durdurduğunu iddia etti ve Erdoğan “Netanyahu soykırım yöntemleriyle Hitler'i kıskandıracak bir seviyeye ulaştı”[43] diyerek İsrail başbakanına yönelik eleştirilerini artırdı.
28 Temmuz 2024'te Rize'deki bir parti toplantısında Erdoğan, Filistinlileri desteklemek ve İsrail ile Hamas arasında Gazze'de yaklaşık 10 aydır devam eden çatışmayı sona erdirmek için İsrail'i işgal edebileceğini[44] şu sözleriyle ima etti:
‘’Türkiye çok güçlü olmalı ki İsrail Filistinlilere bunları yapamasın. Nasıl [Dağlık] Karabağ'a girdiysek, nasıl Libya'ya girdiysek, onlara da aynısını yapabiliriz. Yapamayacağımız hiçbir şey yok. Sadece güçlü olmalıyız.”
Bu sözler, 7 Ekim'deki Hamas terör saldırısını ve ardından Gazze'de yaşanan savaşı takip eden aylarda İsrail ve Başbakan Benyamin Netanyahu hakkında yaptığı bir dizi kışkırtıcı açıklamanın sonuncusuydu. Hollandalı parlamenter Geert Wilders[45] ise buna karşılık olarak Türkiye'nin NATO'dan atılması gerektiğini ifade etti.
7 Ağustos 2024'te Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, Güney Afrika'nın Uluslararası Adalet Divanı'nda (UAD) İsrail'i soykırımla suçladığı davaya Türkiye'nin müdahil[46] olduğunu açıkladı.
7 Eylül 2024'te Erdoğan, İsrail'in “artan yayılmacılık tehdidi” olarak tanımladığı tehdide karşı İslam ülkelerine birleşme çağrısında bulundu.[47] Erdoğan, “devlet terörü” olarak nitelendirdiği ve Lübnan ve Suriye gibi ülkeler için tehdit oluşturan İsrail eylemlerine karşı İslam ülkeleri arasında dayanışma ihtiyacını vurguladı. Erdoğan'ın bölgesel ittifaklara yönelik çabaları, İsrail'e karşı koymayı amaçlayan daha geniş diplomasinin bir parçası olarak Mısır ve Suriye ile bağları yeniden kurma çabalarını da içeriyor.
Çeviri: YDH
[1] Yossi Melman, “Türk İhaneti,” Jerusalem Post, (October 29, 2013).
[2] “Türkiye ile uzlaşma anlaşması imzalandı: İsrail,” Yahoo News, (December 17, 2015).
[3] Barak Ravid, ”Netanyahu: Türkiye ile Uzlaşma Hamas'ın Faaliyetleri ve Gazze Ablukası Nedeniyle Engelleniyor,” Haaretz, (December 22, 2015).
[4] Barak Ravid, ”Ya'alon İsrail-Türkiye Uzlaşma Anlaşmasının Bir Parçası Olarak Askerlerin Cenazelerinin Gazze'den İadesini Talep Ediyor,” Haaretz, (February 10, 2016).
[5] “Türkiye İsrail Anlaşmalarını Arıyor,” Natural Gas Europe, (August 30, 2016).
[6] Tova Cohen, ”İsrailli Leviathan ortakları, 1,3 milyar dolarlık anlaşmayla Türk Enerji Gruplarına Gaz Satıyor” Haaretz, (February 1, 2016).
[7] Herb Keinon, ”İstanbul'daki bombalı saldırının ardından İsrail, vatandaşlarına Türkiye'yi ziyaret etmemelerini tavsiye etti,” Jerusalem Post, (March 20, 2016).
[8] “İsrail, vatandaşlarına Türkiye'den hemen çıkmalarını söylüyor.” Times of Israel, (March, 28, 2016).
[9] Sam Kiley, ''İslam Devleti, Yahudi Okullarına 'Yakın' Saldırı Planlıyor” Sky News, (March 29, 2016).
[10] Barak Ravid, “NATO, Türkiye'nin Veto'yu Kaldırmasının Ardından Brüksel Karargahında İsrail Ofisi Açılmasına Onay Verdi” Haaretz, (May 4, 2016).
[11] “Türkiye ve İsrail'in yakında ilişkilerini düzeltmesi bekleniyor,” The Washington Post, (April 8, 2016).
[12] “Türkiye, İsrail ile tarihi anlaşmanın ardından Gazze'ye yardıma hazırlanıyor,” Daily Sabah, (July 1, 2016).
[13] “TBMM İsrail anlaşmasını onayladı,” Yahoo News, (August 20, 2016).
[14] “Erdoğan İsrail ile Uzlaşmayı Öngören Tasarıyı İmzaladı,” Haaretz, (August 31, 2016).
[15] Oren Dorell, “İsrail ve Türkiye filo baskını anlaşmazlığını sona erdirdi, gaz anlaşmasını görüştü,” USA Today, (June 26, 2016).
[16] Raoul Wootliff, “Ankara'daki İsrail Büyükelçiliği önünde bıçaklı saldırgan vuruldu'', Times of Israel, (September 21, 2016).
[17] “Cumhurbaşkanı Kemal Ökem'i Türkiye'nin yeni İsrail Büyükelçisi olarak açıkladı,” Hurriyet Daily News, (November 15, 2016).
[18] Nur ebu Aişe, “Gazze'deki yoksul ailelere Türk yardımı dağıtıldı,” Anadolu Ajansı, (July 16, 2017).
[19] James Rothwell, “Türkiye, İstanbul'dan terör saldırıları planlayan Hamas ajanlarına vatandaşlık verdi,” The Telegraph, (August 13, 2020).
[20] Yossi Kuperwasser and Lenny Ben-David, “Türkiye'nin Hiper Aktivitesi Tüm Orta Doğu'da Yankılanıyor,” JCPA, (September 10, 2020).
[21] Lahav Harkov, “ABD İsrail'e Avrupa'ya giden EastMed boru hattını artık desteklemediğini bildirdi,” Jerusalem Post, (January 18, 2022).
[22] Tobias Siegal, “Erdoğan: 'Kudüs bizim şehrimizdir, bizden bir şehirdir,’” Jerusalem Post, (October 3, 2020).
[23] “Erdoğan Türkiye'nin İsrail ile daha iyi ilişkiler istediğini söyledi, görüşmeler devam ediyor,” el-Cezire, (December 25, 2020).
[24] Itamar Eichner, “İsrail'den Türkiye'ye: İlişki kurarız ama sadece Hamas'ın İstanbul'daki faaliyetlerinin durdurulması karşılığında,” Ynet, (January 18, 2021).
[25] “Bennett Erdoğan'a İsrailli çifti serbest bıraktığı için teşekkür etti,” Times of Israel, (November 18, 2021).
[26] “Mossad son 2 yılda Türkiye'de İsraillilere yönelik 12 saldırı planının engellenmesine yardımcı oldu” Times of Israel, (February 13, 2022).
[27] “Üst düzey Türk heyeti liderler zirvesini koordine etmek üzere İsrail'i ziyaret etti,” BICOM, (February 18, 2022).
[28] Lahav Harkov, “Bennett, Erdoğan'ın girişimlerinin ardından Türkiye ile ilişkileri ağırdan alıyor,” Jerusalem Post, (December 9, 2021).
[29] Ruth Marks Eglash, “İlişkilerin ısınmasının bir işareti olarak Herzog Türkiye'ye tarihi bir ziyaret gerçekleştirdi,” Jewish Insider, (March 9, 2022).
[30] Dana Ben-Shimon, “‘Türkiye, İsrail'in talebi üzerine Hamas üyelerini sınır dışı ediyor,’” Israel Hayom, (April 27, 2022).
[31] “Dışişleri Bakanı Lapid, Türkiye Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu ile Kudüs'te bir araya geldi,” Israel Ministry of Foreign Affairs, (May 25, 2022).
[32] “Suikastçılar otelde beklerken İstanbul'daki İsrailliler havaalanına götürüldü”, Times of Israel, (June 13, 2022).
[33] Jonathan Lis, “İsrail ve Türkiye Diplomatik İlişkilerini Yeniden Kurdu,” Haaretz, (August 17, 2022).
[34] “İsrailli ve Türk liderler 2008'den bu yana ilk kez bir araya geldi,” Reuters, (September 20, 2022).
[35] Ragip Soylu, “Yetkili, Türkiye'nin İsrail'in Hamas'a karşı harekete geçme taleplerini reddettiğini söyledi,” Middle East Eye, (November 9, 2022).
[36] Lahav Harkov, “Erdoğan Türkiye'nin yeni İsrail Büyükelçisini yetkilendirdi,” Jerusalem Post, (November 12, 2021).
[37] Nicky Blackburn, “İsrail Depremin Vurduğu Türkiye'ye Kurtarma Ekipleri Gönderiyor,” Israel21c, (February 7, 2023).
[38] Yifat Erlich, “‘Kurtarma çalışmalarının en zor kısmı, size evinizi hatırlatan şeylerdir,’” Israel Hayom, (February 12, 2023).
[39] “Erdoğan, Türkiye ve İsrail'in enerji sondajı konusunda yakında adım atacağını söyledi,” Reuters, (September 21, 2023).
[40] Dean Shmuel Elmas, “Erdoğan: Türkiye ve İsrail ortak enerji aramalarına başlayacak,” Globes, (September 21, 2023).
[41] “İsrail Savaşta,” Haaretz, (October 25, 2023).
[42] “Türk mahkemesi İsrail'in Mossad'ı ile bağlantılı olduğundan şüphelenilen 15 kişinin tutuklanmasına karar verdi,” Reuters, (January 5, 2024).
[43] “Erdoğan Netanyahu'nun 'soykırımcı yöntemlerinin Hitler'i kıskandıracağını' söyledi,’” Times of Israel, (May 12, 2024).
[44] Lazar Berman, “Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan Gazze'deki savaş nedeniyle İsrail'i işgal etmekle tehdit ediyor,” (July 28, 2024).
[45] @geertwilderspvv, (July 28, 2024).
[46] Csongor Körömi, “Türkiye, Güney Afrika'nın İsrail'e karşı UAD'nda açtığı soykırım davasına katıldı,” Politico, (August 7, 2024).
[47] “Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan İslam ülkelerini İsrail'in 'artan yayılmacılık tehdidine' karşı ittifak yapmaya çağırdı,” Times of Israel, (September 7, 2024).
